Recensie van REZA ASLAN, ‘GOD. EEN MENSELIJKE GESCHIEDENIS’. Balans, 285 blz.

Drie sterren

De schrijver

Reza Aslan (Teheran, 1972) is een Iraans-Amerikaanse godsdienstwetenschapper, televisiemaker en schrijver. Zijn eerste boek, ‘Geen god dan God’ uit 2005, ging over de egalitaire idealen van de vroege islam; in zijn tweede bestseller, ‘De Zeloot’ (2014), beschreef hij het leven en de complexe persoonlijkheid van de historische Jezus van Nazareth.

De thematiek

In deze menselijke geschiedenis van God geeft de intens gelovige Aslan zijn antwoord op de vraag waar de universeel menselijke hang naar transcendentie toch vandaan komt. Een duidelijk evolutionair doel dient het in elk geval niet, stelt hij vast. Als cognitieve godsdienstwetenschapper zoekt hij het liever in ons vermogen om te dromen en het volgens hem intuïtieve oerbesef dat we naast een lichaam ook een (onsterfelijke) ziel hebben.

Een grote rol speelt verder de neuropsychologische drang om onze omgeving te vermenselijken en als bezield te zien, zoals nog altijd moge blijken uit de gesprekken die kinderen met hun speelgoedautootjes voeren en de vele sprekende bomen uit mythen en sprookjes. En wat dacht u van al die luimige, weinig eerbiedwaardige Olympische goden die een natuurkracht of abstracte deugd moeten verbeelden, maar het vooral druk hebben met een wel erg herkenbaar familieleven?

Daarnaast zijn we sinds de landbouwrevolutie en het ontstaan van de georganiseerde godsdienst ook geneigd om machtige mensen als farao’s en keizers (en bij wijze van hoge uitzondering een enkele timmermanszoon) te vergoddelijken. Cognitief-psychologisch gezien is het zelfs een godswonder dat het strikte monotheïsme van het jodendom en de islam ooit voet aan de grond heeft gekregen: het is voor verreweg de meeste gelovigen knap lastig communiceren met een volstrekt unieke en raadselachtige god die geen menselijke gedaante, eigenschappen of kwaliteiten bezit.

Een oplossing voor dit probleem vindt Aslan bij soefi’s als Roemi en Ibn al-Arabi, die leren hoe je in een mystieke, ‘dronken’ extase toch contact kunt maken met God en kunt ervaren dat God alles is en alles God is.

Opvallendste stelling

‘God’ is niet alleen een interessant godsdiensthistorisch overzicht met bekende en minder bekende theorieën over de functie van grotschilderingen en mysterieuze tempelcomplexen. Aslans godsdienstgeschiedenis vertelt ook het persoonlijke, subjectieve geloofsverhaal van een jongen uit een ‘lauw islamitisch’ milieu, die er hartstochtelijk naar verlangt om de kloof tussen zichzelf en God te overbruggen.

Hij vindt als tiener aanvankelijk zijn heil bij de tot mens geworden God van het christendom, maar voelt zich vervolgens toch meer aangetrokken tot het zuivere joods-islamitische monotheïsme en het radicale verbod daarin om God in een menselijk beeld te vangen. Via het soefisme komt hij uiteindelijk uit bij het pantheïsme, waarin inderdaad werkelijk alles samensmelt: animisme, de Griekse filosofie, hindoeïsme, boeddhisme, taoïsme enz., met daarbij eervolle vermeldingen voor Meister Eckhart en Spinoza.

Centrale zin

“God heeft ons niet naar zijn evenbeeld geschapen, en evenmin hebben wij God geschapen naar het onze. Het is eerder zo dat wij het evenbeeld van God in de wereld zijn, niet in vorm of gelijkenis, maar in diepste wezen.”

Redenen om dit boek niet te lezen

Intrigerend? Ja. Maar overtuigend? Lang niet altijd. Zijn lyrische uitspraken over het spirituele leven in de prehistorie zijn soms wel erg speculatief, terwijl ze wel het hele betoog moeten schragen. En de literaire truc om Adam en Eva tussen de grotschilderingen aan een sjamanistisch ritueel te laten deelnemen, gaat al gauw irriteren. En hoe komt hij erbij dat Jezus geen timmerman, maar een boer was? Heb ik iets gemist in de Bijbel of Koran?

Redenen om dit boek wel te lezen

Aslan werpt een intelligent en mild licht op de eeuwenoude controverse binnen het monotheïsme over de goddelijke natuur van Jezus. Hoewel hij zelf theologisch niet overweg kan met dit christelijke dogma, heeft hij bewondering voor het psychologische succes ervan. En heeft u vorig jaar ook zo genoten van ‘Het oerboek van de mens’? Dan zal Aslans kritische blik op de religieuze evolutie u zeker interesseren.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 14 FEBRUARI 2018 IN