Recensie van Henk Veltkamp, Vreemde vogels. Dominees en priesters in de wereldliteratuur. Kok, 224 blz.

vier sterren

De schrijver

Hoewel hij indertijd zeker wist dat hij geen dominee wilde worden, ging Henk Veltkamp (1947) op zijn zeventiende theologie in Kampen studeren; daarnaast werd hij socioloog. Hij was bijna twee decennia lang geestelijk verzorger in het ziekenhuis van Eindhoven en promoveerde ondertussen op een proefschrift over de gelijkenis als model voor pastoraal handelen. Ook schreef hij ‘Beterschap. Zorg voor de ziel in dagen van ziekte’ (2006) en ‘Onzichtbaar gedragen. Pastoraat bij sterven en rouw’ (2004). Op zijn zestigste werd hij toch nog ‘gewoon’ predikant bij de PKN in Veghel en Uden en vervolgens in Zaltbommel.

De thematiek

Veltkamp verzamelt papieren geestelijken en in ‘Vreemde vogels’ geeft hij in honderd hoofdstukjes een breed overzicht van de dominees, priesters en evangelisten die de westerse literatuur bevolken, van Jean-Jacques Rousseau (1762) tot en met ‘De moeder van Ikabod’ van Maarten ’t Hart (2016).

Misschien heeft u er nooit zo op gelet, maar er scharrelen in romans heel wat kapelaans, bisschoppen en predikanten rond. Onder hen voorbeeldige maar ook uiterst walgelijke personages, complexe persoonlijkheden of platte karikaturen, tragische en komische figuren, dom of slim, onnozel en sluw. Evenals onverbiddelijke dogmatici en eigenwijze vrijzinnigen, gedreven door naastenliefde of machtslust, stofzuigerverkopers en exorcisten, eeuwige twijfelaars en autoritaire betweters, gekwelde zielen en gemakzuchtige levensgenieters, (schijn)heiligen, achterbakse geilaards en standvastige celibatairen, gelovig èn ongelovig – soms zelfs in één borst verenigd.

Veltkamp heeft ze ordentelijk ondergebracht in tien thema’s, als ‘Roeping en vorming’, ‘Op de kansel’ en ‘Collega’s en superieuren’. Elk hoofdstuk leidt hij ontspannen in met een persoonlijke anekdote, waarna hij zo’n twee bladzijden per roman uittrekt voor een karakterschets van de verzonnen collega en het plot van het verhaal. Zo komen er heel wat oude en nieuwe bekenden langs, zoals Dostojevski’s Aljosha Karamazow, Multatuli’s dominee Wawelaar, Hugo Claus’ Deedee en Stendhals Julien Sorel.

Interessantste categorie

De thema’s ‘Over de schreef’ en ‘Liefde en seksualiteit’ gaan natuurlijk vooral over de duisterste schaduwzijden van een beroepsgroep die geacht wordt het goede voorbeeld te geven. Mocht u een dominee in uw naaste familie hebben, dan zult vast plezier beleven aan de besproken romans van de Engelse schrijver Anthony Trollope (1815-1882), wiens achterkleindochter Johanna overigens een verhaal wijdde aan een ongelukkige domineesvrouw. Maar het interessantste zijn toch de verhalen over geestelijken die geleidelijk of plotsklaps hun geloof verliezen en daarmee hun baan. Of toch juist niet? Sommige romans hebben hiervoor een onverwachte ontknoping.

Mooiste zin

“De priester wordt geacht een soort mens geworden zondag te zijn. Gewone doordeweekse mensen mogen fouten maken, maar hij niet. Voor deze zware opgave om gedisciplineerder te leven dan andere mensen wordt hij betaald. Het is zijn bestaansgrond”. Aldus Theobald Pontifex, uit Samuel Butlers ‘De weg van alle vlees’ (1903).

Redenen om dit boek niet te lezen

Ondanks Veltkamps vlotte en relativerende toon is ‘Vreemde vogels’ geen boek om snel uit te lezen: na tien, twintig nogal oppervlakkige samenvattinkjes gaat het duizelen. En wat jammer dat hij zich beperkt heeft tot romans, waardoor er helaas geen hoofdstukje is voor de onsterfelijke dominee van de dames Groen, uit Annie M.G. Schmidts gedichten over het schaap Veronica. Iets voor een volgend project?

Redenen om dit boek wel te lezen

Veellezer Veltkamp heeft een smakelijk naslagwerkje geschreven. Dus als u iets met dominees en priesters hebt (of er zelf eentje bent) en nieuwsgierig bent naar het caleidoscopische beeld dat we onze cultuur van deze ooit zo machtige beroepsgeroep hebben, dan is dit een leuk boek voor bij de boom. Het zal u ongetwijfeld op ideeën brengen voor uw volgende bezoek aan bibliotheek of antiquariaat – lang niet alle besproken boeken zijn namelijk op dit moment in de handel. Of kijk eens achterin uw boekenkast of Jane Austins ‘Pride en Prejudice’ er nog staat. Camus’ ‘Pest’. James Joyces ‘Zelfportret’. Nou ja, enzovoort. Mijn kerstvakantie is alvast alweer aardig volgeboekt.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 14 DECEMBER 2016 IN