Recensie van Philostratus, Het leven van Apollonius van Tyana (2013).Vertaald en toegelicht door Simone Mooij-Valk. Athenaeum-Polak & Van Gennep, 381 blz.
Hij werd geboren rond het jaar nul, nadat zijn moeder in een visioen had vernomen dat zij een goddelijke zoon zou baren. Hij zwierf met een groep discipelen rond, verrichtte wonderbaarlijke genezingen en predikte een sobere en vrome levenswandel. De bevolking liep met hem weg, maar hij lag overhoop met het decadente Rome, dat hem in een schijnproces uit de weg wilde ruimen. Hij kwam terug uit de dood en steeg uiteindelijk ten hemel. Wie was hij?
Jezus!
Als quiz-meesteres Astrid Joosten deze tekst zou voorlezen, had u natuurlijk allang ‘Jezus!’ geroepen. Wellicht ook uit oprechte verbazing over de vraag. Dat weet toch iedereen? Toch is het niet het gezochte antwoord. Het gaat hier namelijk om Apollonius van Tyana, profeet, wonderdoener en rondreizend filosoof uit de eerste eeuw. Hij was volgeling van Pythagoras (de man van a2 + b2 = c2, 6e eeuw voor Christus), die indertijd overigens vooral beroemd was om zijn oosters-esoterische leer.
Als Pythogareër geloofde Apollinius in zielsverhuizing en het belang van zelfkennis en zelfbeheersing. Wat in de praktijk neerkwam op een ascetisch, veganistisch leven, zonder alcohol, seks en overbodig bezit en gebabbel. Volgens de overlevering is hij er uitzonderlijk oud mee geworden: hij werd ruim 90.
Een ander verschil met zijn tijdgenoot uit Nazareth: Apollonius werd geraadpleegd door koningen en keizers. Daarnaast wist hij – à la Harry Potter via ‘verdwijnseling’ – te ontsnappen aan de moordlust van zijn tegenstanders, in zijn geval een geldzuchtige collega-filosoof en de liederlijke keizer Domitianus.
Keizerinnelijke bewondering
Ook na zijn verscheiden had Apollonius vele bewonderaars, tot in de hoogste Romeinse kringen. Zo kreeg rond 200 de Griekse sofist Philostratus opdracht van keizerin Julia Domna om een literair verantwoorde hagiografie van Apollonius te destilleren uit alle legendes en anekdotes die over de man de ronde deden. Philostratus’ voornaamste bron was een geschrift van ene Damis, die (vermoedelijk ten onrechte) beweerd had dat hij als leerling, reisgenoot en persoonlijk secretaris alle handelingen en uitspraken van zijn meester op schrift had gesteld.
En nu, 18 eeuwen later, is Philostratus’ Het leven van Apollonius van Tyana voor het eerst leesbaar gemaakt voor de Lage Landen, door Simone Mooij-Valk. Zij nam eerder een prima vertaling van keizer-filosoof Marcus Aurelius’ Persoonlijke notities voor haar rekening.
Naakte filosofen
Philostratus’ vie romancée van de man uit Tyana blijkt een bijzonder onderhoudend geschrift te zijn, dat zich nog het beste laat omschrijven als een ideale tv-avond. Zonder zappen rolt de lezer van het ene verbazingwekkende reisverslag (naar India, Spanje en een stel naakte filosofen in Ethiopië) in de andere wonderbaarlijke natuurreportage (over olifanten, eenhoorns en leeuwen). Van diepdoordachte uitspraken over vrijheid en verdraagzaamheid, gesprekken met aankomende keizers over de beste staatsvorm tot intellectuele discussies en onverholen wijsneuzerij. En dat alles afgewisseld met vampierverhalen, ontmaskerde oplichters en tips voor een verstandige voeding, plus sluikreclame voor de Griekse cultuur.
Hoogtepunt is een heuse legal thriller, waarin keizer-boef Domitianus op alle punten onderuit gaat. Nee, de combinatie Oudheid, filosofie en ascese hoeft zeker niet saai te zijn, mede dankzij Mooijs uitstekende inleiding en haar meer dan zorgvuldige vertaling en (helaas eind)noten.
Een slap aftreksel?
Dat Apollonius zo lang buiten beeld is gebleven, komt doordat zijn levensbeschrijving zo lijkt op die van Jezus. In de derde en vierde eeuw, toen het hard tegen hard ging tussen heidense oudheid en christendom, werden hun ‘levens’ inzet van een felle concurrentiestrijd. Zo vond de (heidense) Hierocles dat Apollonius veel grotere wonderen had verricht dan Jezus, terwijl kerkvader Eusebius hem bestreed als een gevaarlijke tovenaar, die niet kon tippen aan Jezus’ status van Messias. Helemaal gedoofd is deze strijd trouwens nooit: esoterische tongen op internet beweren nog altijd dat Jezus een door de christenen verzonnen, slap aftreksel is van de historische Apollonius.
Remedie tegen de pest
Hoe het ook zij: wie meer wil weten over het religieus-culturele klimaat in de eerste eeuwen van onze jaartelling, heeft aan Apollonius’ biografie heerlijke lectuur. Maar toch. Zijn eerste en grootste roem dankte hij aan hoe hij Efese bevrijdde van een pestepidemie. Door een oude, blinde bedelaar te laten stenigen. En dat dan naast het verhaal over Jezus en de overspelige vrouw. Een wereld van verschil. In humaniteit.
