Recensie van Fik Meijer, Jezus en de vijfde evangelist. Athenaeum-Polak & Van Gennep. Amsterdam, 2015. 352 blz.

drie sterren

De schrijver

Fik Meijer (1942) is classicus, onderwaterarcheoloog en emeritus-hoogleraar Oude geschiedenis. Hij schreef boeken over o.a. gladiatoren, Vercingetorix (de leider van de Gallische opstand tegen Julius Caesar) en Paulus’ zeereis naar Rome. In de jaren ’90 vertaalde hij met Marinus Wes het werk van Flavius Josephus, een omstreden Joods historicus uit de eerste eeuw. Meijer kreeg in 2005 de Oikos-publieksprijs voor de manier waarop hij de Oudheid onder de aandacht van een groot publiek wist te brengen.

De thematiek

In Jezus en de vijfde evangelist gaat Meijer op zoek naar de historische Jezus. Daarvoor duikt hij uiteraard diep in de evangeliën, ook in de apocriefe van Tomas, Maria Magdalena en Petrus. Zijn voornaamste andere bron is Flavius Josephus, de schrijver van De oude geschiedenis van de Joden (94) en De Joodse oorlog (79), over de Joodse opstand tegen de Romeinen en de tweede verwoesting van de tempel. Daarnaast is Josephus belangrijk omdat hij als enige niet-christelijke contemporaine auteur Jezus noemt.

Uit Meijers licht-kritische samenvatting van Josephus’ werk blijkt hoe roerig Jezus’ tijden waren: een extreem wrede Romeinse bezetter, spilzieke koningen, een uitgezogen bevolking. Tel daarbij op de religieuze en politieke verdeeldheid tussen Farizeeërs, Sadduceeën, Essenen en Zeloten en het land begint te wemelen van de wonderdoeners, onheilsprofeten, rebellen, struikrovers en messentrekkers – het verschil ertussen was vaak maar klein, de bestraffing bijna altijd meedogenloos. Het is de context waarin een geweldloos prediker als Jezus van Nazareth zo akelig terechtgesteld kon worden.

Opvallendste stelling

Een nogal onverwachte stelling, die Meijer aan een Amerikaanse theoloog ontleent: Jezus was maar een onbekende, marginale prediker van het Galilese platteland. Geen wonder dus hij er bij de historici zo bekaaid vanaf komt: hij was slechts één van de velen in het kielzog van de indertijd aanmerkelijk beroemdere Johannes de Doper.

Beschamendste detail

Josephus’ werk schijnt vanaf de vijftiende eeuw mateloos populair te zijn geweest onder (antisemitische) protestanten. Men kon bij hem namelijk lezen dat ‘de Joden’ schuldig waren aan Jezus’ kruisiging.

Belangrijkste zin

Het belangrijkste fragment is natuurlijk de passage waarin Josephus gewag maakt van Jezus. Nadat Meijer er de latere, christelijke aanvullingen uitgefilterd heeft, blijft de volgende getuigenis over: ‘In die tijd leefde Jezus, een wijs man. Hij verrichtte namelijk daden die onmogelijk geacht werden, en hij was leermeester van mensen die met vreugde de waarheid tot zich namen. En veel Joden alsook velen van de Grieken bracht hij tot zich. Ook nadat Pilatus hem op aanwijzing van de eerste mannen bij ons de straf van het kruis had opgelegd, gaven zij die het eerst in liefde waren gaan leven niet op. Tot op de dag van vandaag is de naar hem genoemde groep van Christenen niet verdwenen.’

Redenen om dit boek niet te lezen

Meijer twijfelt veelvuldig aan de historische waarschijnlijkheid van de evangelisten. Met de bekende cliché-onmogelijkheden rond een zwangere maagd, gewandel over water of wonderbaarlijke genezingen is hij gauw klaar – dergelijke verhalen horen gewoonweg bij die tijd of zijn latere toevoegingen. Daarnaast sneuvelt dankzij zijn kennis van het Romeinse bestuur ook de geboorte in Betlehem, evenals als de keuze die de menigte van Pilatus mocht maken tussen Barabbas en Jezus. Maar soms raakt Meijer lelijk in de knoop met zijn historische scepsis en de voortgang van het bijbelverhaal, bijvoorbeeld als hij vervolgens toch probeert te verklaren waarom het publiek voor Barrabas koos.

Redenen om dit boek wel te lezen

Hoewel Meijer (voormalig misdienaar) van zijn christelijk geloof is ‘afgewaaid’, heeft hij een warme en redelijk geloofwaardige biografie van de mens Jezus neergezet, voor wie hij duidelijk bewondering heeft. Daarbij laat hij de evangelisten in hun waarde; hun taak is immers van een andere orde is dan die van de historicus. Met als resultaat: een lekker dik leesboek, dat zowel uw religieuze als uw historische belangstelling zal prikkelen.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 4 NOVEMBER 2015 IN