Recensie van Bart Wallet, Christendom en antisemitisme. Tweeduizend jaar confrontatie. Boekencentrum/Museum Sjoel Elburg, 126 blz.
vijf sterren
De schrijver
Historicus Bart Wallet (1977) is universitair docent en onderzoeker in Amsterdam, met als specialisme de joodse geschiedenis. Hij is mederedacteur van het standaardwerk ‘Geschiedenis van de joden in Nederland’, dat dit voorjaar bij uitgeverij Balans verscheen; ook adviseert hij het Joods Historisch Museum bij de herinrichting van de vaste tentoonstelling.
De thematiek
‘Christendom en antisemitisme’ vertelt in twaalf sleutelmomenten de verre van vrolijke geschiedenis van het christelijke antisemitisme. Wallet doet dit vanuit een aantal prettig heldere hoeken: kerkelijk, theologisch, politiek en sociaal.
Het verhaal loopt van de verwoesting van de Tempel in Jeruzalem (70 n.C.), via de eerste christelijke Romeinse keizers naar de wel zeer donkere Middeleeuwen, waarin joden zeer geregeld het slachtoffer waren van georganiseerde volkswoede – ze waren bijvoorbeeld geliefd ‘oefenmateriaal’ voor overenthousiaste kruisvaarders op weg naar het Heilige Land. Uit deze tijd stamt ‘de verbeelde jood’, die bronnen zou vergiftigen, matzes zou bakken met het bloed van christelijke kindjes en vanwege ‘de moord op Jezus’ gedoemd was voor eeuwig rond te zwerven.
De Reformatie maakte het er nauwelijks beter op: de nazi’s zouden vier eeuwen verderop nog dankbaar gebruik maken van wat Luther op latere leeftijd over joden had geschreven. Anderzijds: de belangstelling voor de Schrift deed toen ook menig protestants theoloog lessen Hebreeuws nemen bij een rabbijn.
Voorts bespreekt Wallet onder andere Abraham Kuypers standpunt over de ‘joodse kwestie’, evenals uiteraard de rol van de Duitse kerken onder het nazisme. Hij sluit af met een behoedzaam positief hoofdstuk over de theologie na Auschwitz.
Confronterendste stelling
Grootste confrontatie: het antisemitisme is een christelijke uitvinding; zonder de kerk zou het verschijnsel niet hebben bestaan, daar zijn de historici het wel over eens. Vooral toen het christendom de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk werd, maakte de kerk verbeten aanspraak op de eretitel van het ware Israël en drukte zij de joodse minderheid in de rol van de negatieve ‘ander’, die niet bij ‘onze’ gemeenschap hoorde en tegen wie het dus lekker gemakkelijk afzetten was. Kerkvader Chrysostomos had zich zelfs toegelegd op preken ‘tegen de joden’. Deze religieus-politieke kwestie zou nog vele gruwelijke staarten krijgen.
Toch waren er door de eeuwen heen ook christenen die niets van dit anti-judaïsme moesten hebben. Zo vond Augustinus dat de joden als de bewaarders van de Heilige Schrift recht hadden op bescherming en heeft Bernardus van Clairvaux tijdens de tweede kruistocht wat geweld kunnen voorkomen met zijn uitspraak: “Wie een jood aanraakt om hem te doden, is als degene die Jezus kwaad doet.”
En in 1928 verklaarde de paus het onversneden racisme van het nationaalsocialisme op theologische gronden tot een zware zonde, al moest het nog tot na Auschwitz duren voor jodenzending plaats zou maken voor dialoog. Een belangrijke conclusie van dit boek is dan ook dat de manier waarop het christendom eeuwenlang omging met joden, in het gunstige geval ambivalent mag heten.
Mooiste bladzijden
Er is niks mis met Wallets zinnen, maar de schoonheid van dit boek zit vooral in de tien tekeningen van Karel Kindermans. Wilt u zijn ‘beeldverhalen’ in het echt zien, dan kunt u tot 6 januari 2018 terecht in de sjoel van Elburg, in de door Wallet samengestelde tentoonstelling bij dit boek.
Redenen om dit boek niet te lezen
Ik kan werkelijk geen reden verzinnen om dit boek niet te lezen, of u moet al nul interesse hebben in de geschiedenis en het verschijnsel antisemitisme. Maar dan leest u waarschijnlijk geen Trouw.
Redenen om dit boek wel te lezen
‘Christendom en antisemitisme’ is een indringend en genuanceerd boek dat christenen nog heel wat ‘huiswerk’ te doen geeft. Het is knap hoe Wallet in maar honderd pagina’s zo ongeveer het pijnlijkste thema van onze beschaving bespreekt zonder dat het oppervlakkig wordt en de (christelijke) lezer moet gaan zwelgen in schuldgevoel. Een boek waar u niet alleen iets mee moet, maar ook iets mee zult willen.
Lees hier over Marinde van der Breggens bezoek aan de tentoonstelling in de sjoel van Elburg.
