Frank G. Bosman, ‘De oude man van Masyaf. De westerse legendes rond de nizarische ismaïlieten’. Amsterdam University Press, 184 blz.
Vier sterren
De schrijver
Frank Bosman (1978) doet aan de faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg als ‘cultuurtheoloog’ onderzoek naar religieuze elementen in de hedendaagse media. Daarbij beperkt hij zich niet tot de erkende, hoge literatuur en kunst. Zo schreef hij in 2019 een boek over de theologie van videospellen, waarin de Apocalyps een opvallend grote rol speelt.
De thematiek
Nizarische ismaïlieten? Goede kans dat u nog nooit van ze heeft gehoord. Maar misschien kent u ze wel als ‘assassijnen’, een legendarische sjiïtische sekte uit de tijd van de kruistochten. Het Engelse en Franse woord voor moordenaar, ‘assassin’, schijnt ervan afgeleid te zijn. En dat zou dan weer komen van het Arabische woord voor hasj, want dat zouden ze gebruikt hebben als ze uit moorden gingen.
Bosman kwam ze tegen in de populaire videogameserie ‘Assassin’s Creed’, als eeuwige vijand van de tempeliers. Dat gaat inderdaad terug op een historisch conflict en enkele sluwe sluipmoorden die ze vanuit Masyaf, een onneembaar bergfort in Syrië, beraamden op bijvoorbeeld Koenraad I, de christelijke koning van Jeruzalem (gelukt) en Saladin, de aanvoerder van de soennieten (mislukt).
Hoe het precies zat met hun al dan niet edele inborst, valt niet meer te achterhalen. Wel werden er in de loop der tijd steeds wildere verhalen over ze verteld, ook nadat de Mongolen in 1256 hun rijkje verwoest hadden. Geënt op een studie uit 2014 van de Amerikaanse Meriem Pagès zet Bosman op een rijtje wat westerse reizigers (onder wie Marco Polo), chroniqueurs en historici sinds 1165 zoal over ze geschreven hebben en tot welke legende dat al met al is uitgedijd.
Met als belangrijkste ingrediënt een geheimzinnige leider, ‘de Oude Man van de Berg’, die zijn rekruten tot onvoorwaardelijke gehoorzaamheid (inclusief zelfmoordacties) hersenspoelde door ze al jong extreem af te knijpen. Of ze juist alvast paradijselijk te laten verwennen in een lusthof – de gedetailleerde beschrijving daarvan uit de dertiende eeuw zegt vermoedelijk vooral iets over de verhitte fantasie van de auteur ervan. Ze zouden ook te huur zijn, een verhaal dat aankoekte na het Franse gerucht dat de Engelse koning Richard Leeuwenhart opdracht tot de moord op Koenraad I had gegeven.
Opvallendste stelling
In recente publicaties wordt nogal eens een religieus verband gelegd tussen de assassijnen en het geweld (en druggebruik) van de Islamitische Staat en het zelfmoordterrorisme van Al Qaeda en aanverwanten. Volgens de hedendaagse ismaïlieten (ze bestaan nog altijd, onder leiding van Aga Khan IV, de 49ste imam) is dat grotendeels soennitische propaganda. Ook Bosman ziet niets in zo’n gemakkelijke parallel, alleen al omdat de politieke doelwitten indertijd heel anders waren.
Legendarische zin
Uit een reisverhaal uit 1300 van Marco Polo, die een en ander van verscheidene mensen had gehoord: ‘[…] wanneer de Oude Man een van zijn assassijnen wil laten doden, laat hij hem komen en zegt hij: “Ga dat en dat doen; dat laat ik je doen omdat ik wil dat je terugkeert naar het paradijs.” En de assassijnen gaan heen en doen het met genoegen. En op die manier ontloopt niemand zijn lot als de Oude Man van de Berg hem wil laten doden; en verscheidene koningen betalen uit angst daarvoor schatting aan hem.’
Redenen om dit boek niet te lezen
Helaas weet Bosman maar weinig te vertellen over wat het nizarische ismaïlisme indertijd als geloof inhield. Het ontstaan ervan heeft vooral te maken met een boel ingewikkelde opvolgings- en afsplitsingkwesties, maar wat er met hun theologie van de ‘kiyama’ bedoeld wordt? Ik had er graag meer over gelezen.
Redenen om dit boek wel te lezen
Bosman besluit met een heerlijk toetje, met een bespreking van fictie (gedichten, romans, films en videospellen) waarin heel wat meedogenloze en ongrijpbare assassijnen rondsluipen. Van Occitaanse liefdeslyriek en Dante tot en met Dan Browns ’Bernini Mysterie’ en Umberto Eco’s fascinatie voor complottheorieën. Voor de liefhebbers daarvan: een boek om in één ruk uit te lezen.
Een geredigeerde versie van deze recensie verscheen op 23 augustus 2023 in
