Recensie van Benno van den Toren & Kang-San Tan, Open en onbevangen. Een model voor interreligieuze geloofsverantwoording. Uit het Engels vertaald door Margriet Visser-Slofstra. KokBoekencentrum, 341 blz.

Drie sterren

De schrijvers

Theoloog Benno van den Toren (1966) groeide op in een hecht Nederlands christelijk gezin, doceerde jarenlang in Franstalig Afrika en is sinds 2022 hoogleraar interculturele theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit in Groningen, met als bijzondere leeropdracht missionaire roeping. De Maleis-Chinese Kang-San Tan (1962) werd boeddhistisch-confuciaans opgevoed, bekeerde zich in 1978 tot het christendom en woonde en werkte in Noord-Amerika en Groot-Brittannië. Sinds 2017 is hij directeur van de BMS World Mission, de Baptist Mission Society.

De thematiek

Stel, je bent overtuigd christen en je neemt je geloofsleer uitermate serieus. En dan niet alleen omdat Christus je leven zin geeft, maar ook omdat je hem ziet als de redder van de hele wereld. En omdat je al je medemensen die bevrijdende zekerheid gunt, voel je je geroepen hen te bekeren en van die waarheid te overtuigen.

Maar dat valt niet mee, zeker als die in een heel andere religieuze en culturele context leven en vaak slechte herinneringen hebben aan het machtsstreven en superioriteitsdenken dat tijdens het kolonialisme veelal achter de zieltjeswinnerij stak. En dwingen kun (en wil) je natuurlijk niemand. Daarbij: wie durft in onze postmoderne tijden nog te beweren dat hij de waarheid in pacht heeft?

Nu, voor dat laatste schrikken Van den Toren en Tan theologisch niet terug: ook het huidige cultuurrelativisme is immers cultureel bepaald, stellen ze. Maar het is wel zaak om in de kritische bekeringsdialoog met de ander je verdediging (apologetiek) op orde te hebben en goed uit te kunnen leggen waarom het christendom het beste geloof is. Dus nemen de auteurs ruim de tijd om in te gaan op de ratio achter de Drie-eenheid, de christelijke heilsleer en begrippen als erfzonde, vergeving en verlossing.

Daarbij gaan ze zo open, onbevangen en respectvol mogelijk in op de weerstand waarmee de hedendaagse zendingswerker zoal te maken kan krijgen. Want zo vergroot je je betrouwbaarheid en geloofwaardigheid als gesprekspartner , maar verdiep je ook je eigen geloof.

Opvallendste stelling

Of het echt zo nieuw is, kan ik me moeilijk voorstellen, maar een belangrijk punt uit dit boek is dat mensen zich zelden alleen bekeren op grond van de redelijkheid van argumenten, zoals de westerse protestantse apologetiek kennelijk lang heeft gedacht. Ook een godservaring leidt niet altijd tot duurzaam resultaat.

Het gaat veel meer om de holistische vraag naar de diepste behoeften, verlangens en waarden van de ander en hoe die ingebed zijn in bijvoorbeeld in diens sociale context. Daarin kunnen bijvoorbeeld genezing, familierelaties en rituelen veel waardevoller zijn dan het westerse verlangen naar verlossing en vervulling. Bekeren begint dus met heel aandachtig luisteren naar de hele ander.

Hoe dat concreet werkt, blijkt uit de tweede helft van het boek, waarin de auteurs vertellen over hun ervaringen met achtereenvolgens een aantal oorspronkelijk Afrikaanse religies, het bhakt-hindoeïsme, het theravada-boeddhisme, drie geleerden van de islamitische Al-Azhar Universiteit in Caïro, het ‘pseudoreligieuze’ secularisme en de laatmoderne spiritualiteit – aan het jodendom wagen zij zich wijselijk niet. Waarin ‘resoneert’ zo’n andere religie met het christendom? Wat zijn de essentiële verschillen? Mogelijke push- en pullfactoren?

Centrale zin

‘Geloofsverdediging gaat niet over het winnen van debatten maar over het winnen van mensen.’

Redenen om die boek niet te lezen

Met name de eerste helft van het boek spreekt geregeld in een taai-taaitaal waarvoor een mens vermoedelijk minimaal twee jaar theologie gestudeerd moet hebben. Verder gun ik de auteurs natuurlijk hun geloofszekerheid, maar ik werd iebel van hun onomstotelijke waarheden en het eenrichtingsverkeer van de besproken bekeringen. Maar ja, ik blijk dan ook een onverbeterlijke cultuurrelativist te zijn.

Redenen om dit boek wel te lezen

Het holistisch-communicatieve model uit dit boek lijkt me ook zeer bruikbaar voor iedereen die uit medemenselijke belangstelling of met het oog op een vreedzame pluralistische samenleving z’n naaste en verre buren beter wil leren kennen en begrijpen. In dat opzicht maken Van den Toren en Tan de welgekozen Nederlandse titel van hun boek, ‘Open en onbevangen’, inderdaad overtuigend waar.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 29 NOVEMBER 2023 IN