Recensie van ROCHUS ZUURMOND, GOD EN DE MORAAL. EEN ANDERE KIJK OP BIJBELSE ETHIEK. Skandalon, 184 blz.

drie sterren

De schrijver

Rochus Zuurmond (1930) – niet te verwarren met voormalig Trouw-columnist Jean-Jacques Suurmond – is emeritus hoogleraar Bijbelse Theologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij maakte daar deel uit van de ‘Amsterdamse school’, waarin vooral oog was voor de manier waarop de Bijbelse verhalen worden verteld en wat ze ons vandaag de dag te zeggen hebben. Ook voelt hij zich verbonden met theologen als Karl Barth en Kornelis Heiko Miskotte. ‘God en de moraal’ is het laatste deel van een drieluik: in het eerste deel, ‘Niet te geloven’ (2010), behandelt Zuurmond de apostolische geloofsbelijdenis; deel twee, ‘In hemelsnaam’ (2012) gaat over de vertaling en betekenis van het Onze Vader.

De thematiek

Na het geloof en het gebed is in ‘God en de moraal’ nu dan het gebod aan de beurt. Waar draait het volgens Zuurmond om in de christelijke ethiek? Voor een antwoord daarop grijpen we natuurlijk al gauw naar de Tien Geboden (Zuurmond spreekt liever van ‘de Tien Woorden’), het Onze Vader, de Bergrede en het grote dubbelgebod over de liefde voor God en de naastenliefde.

Daarnaast bespreekt Zuurmond de vrije wil, de oudtestamentische wijsheidsboeken en het bestaan van God, als macht die ons mensen bevrijdt uit de slavernij van andere, potentieel kwaadaardige machten en goden. Bij die laatsten heeft hij met name de Mammon voor ogen, aan wiens luimen op het gebied van ‘de Economie’, ‘Marktwerking’ en ‘Mode’ de seculiere samenleving zich al te kritiekloos heeft onderworpen.

Verder wijdt hij een essay aan de onvermoede overeenkomsten tussen het boek Prediker en de hedonistische leer van Epicurus. ‘God en de moraal’ besluit met een opstel over het logische beredeneerde godsbewijs in de ethiek van Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant.

Opvallendste stelling

De subtitel zegt het al: Zuurmond wil een ongebruikelijke, andere kijk op de Bijbelse ethiek bieden. Zijn stelling: we zitten er faliekant naast met idee dat de Bijbelse geboden dwingende, van God gegeven morele voorschriften en tijdloze gedragscodes zouden zijn. Ten eerste doen we daarmee geen recht aan de grote verschillen in historische context tussen toen en nu.

Ten tweede, stelt Zuurmond, hebben we er vanuit een naargeestig moralisme al die eeuwen overheen gelezen dat het in de Bijbelse geboden helemaal niet gaat over een kinderachtig moeten en niet mogen. Uit de oorspronkelijke Hebreeuwse en Griekse teksten blijkt dat zinswendingen als ‘Gij zult…’ namelijk alleen maar iets over de toekomst zeggen en vooral een eschatologische strekking hebben. De Bijbelse geboden en wetten waren indertijd veeleer bedoeld als beloften en toezeggingen, als ‘aangeboden’ geschenken en uitnodigingen die je met vreugde kunt aanvaarden.

Belangrijkste zin

“Als er één ding is dat ik duidelijk wil maken, is het wel dat de Bijbel niet gaat over wat mag en wat niet mag, maar over de vraag waar in de samenleving de werkelijke macht ligt om goed te doen of kwaad. Theologisch gesproken is dat de godsvraag.”

Redenen om dit boek niet te lezen

Hoe anders Zuurmonds kijk op de Bijbelse ethiek en ‘de vreugde van de wet’ ook is: zou er voor wie uit vrije wil en eigen overtuiging gelooft nu echt zo’n wezenlijk verschil zijn een morele leefregel en een belofte? Ook komen Zuurmonds allergie voor het opgeheven vingertje en zijn politieke jargon (‘de heersende klasse’, ‘het Kapitaal’, ‘het systeem’) inmiddels nogal gedateerd over. En als je dan toch historische contexten wilt respecteren: waarom zou je je nu niet mogen beroepen op een letterlijke lezing van het zesde gebod als je tegen de doodstraf bent, ook als dat daar in Bijbelse tijden misschien nog niet over ging?

Redenen om dit boek wel te lezen

Of Zuurmond snel een brede aanhang zal vinden voor zijn onconventionele, anti-moralistische en geleerde uitleg van het woord ‘gebod’ lijkt me niet waarschijnlijk. Maar ‘God en de moraal’ is een smakelijk kluifje voor theologisch en filosofisch geïnteresseerde lezers die zich eens graag op een heel ander been willen laten zetten.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 12 SEPTEMBER 2018 IN