Recensie van Frank G. Bosman (red.), Hemel en hel. Beelden van het hiernamaals in het westers christendom (2012). Abdij van Berne, 208 blz.
De schrijvers
Cultuurtheoloog, blogger en twitteraar Frank Bosman (1978) werd vorig jaar verkozen tot meest spraakmakende theoloog van Nederland, onder andere vanwege zijn wakkere oog voor de religieuze lagen in de hedendaagse cultuur, van films als Avatar tot het fenomeen Lady Gaga. Hij werkt bij de theologische faculteit in Tilburg aan een proefschrift over de katholieke dadaïst Hugo Ball. Ook de zes andere auteurs uit de bundel zijn vrijwel allemaal als theoloog verbonden (geweest) aan de universiteit van Tilburg.
Hun thematiek
Het hiernamaals is hot. Zo verscheen in 2010 de vermakelijke en fraai vormgegeven Geïllustreerde Atlas van het Hiernamaals van Guido Derksen, Martin van Mousch en cartograaf Jop Mijwaard. In datzelfde jaar organiseerde de universiteit van Tilburg een serie lezingen over de katholiek-christelijke ideeën over het leven na de dood, waarvan deze uitgave nu het gevolg is.
De beelden die we van het hiernamaals hebben, blijkt, ontlenen we minder aan de Bijbel dan aan de visioenen en de redeneringen van kunstenaars en theologen als Dante, Michelangelo en Augustinus, wier werk nauwkeurig wordt besproken. Daarnaast bevat de bundel bijdragen over het komen en gaan van het ‘dies irae’ als onderdeel van de requiemmis, Vestdijks De kellner en de levenden en Christus’ hellevaart, zoals gezien door Thomas van Aquino, Dürer en de oosterse traditie.
Opvallendste stelling
Hemel en hel gaat niet zozeer over de invloed van Bijbel en theologie op de kunst, maar vooral over hoe kunstwerken op hun beurt theologen kunnen inspireren. De auteurs knopen hiermee aan bij de cultuurtheologie van Paul Tillich. In de 21ste eeuw hoeft dat niet alleen meer om gecanoniseerde zwaargewichten als Dante of Jeroen Bosch te gaan. Ook de vluchtige, soms zelfs uitgesproken profane massacultuur van nu heeft in dit opzicht verrassend veel te bieden. Het christelijke hiernamaals blijkt in computerspelletjes, reclames en filmkomedies als No News From God zelfs springlevend te zijn.
Spannendste zin
‘Het kan een teleurstelling zijn of wellicht juist een opluchting, maar de Bijbel spreekt nauwelijks over de hel en de Nieuwe Bijbelvertaling van 2004 zelfs helemaal niet.’ (Bert Jan Lietaert Peerbolte)
Reden om dit boek niet te lezen
De theologische close reading van sommige kunstwerken is nogal naïef. Van hoe dichtbij je een tekst ook leest, een harde uitspraak over hoe Dante zijn Goddelijke komedie heeft bedoeld en hoe je die dus moet lezen, valt niet te doen. Ronduit twijfelachtig is daarnaast de suggestie dat het nu pas iemand opvalt dat je Vestdijks De kellner en de levenden kunt interpreteren als commentaar op de Openbaring.
Het als rijk geïllustreerd aangeprezen boek verdient inderdaad een compliment voor de foto’s van werk van minder beroemde kunstenaars als Hazelzet, Hudig en straattekenaar Wenner, naast dat van de natuurlijk verplichte Michelangelo, Signorelli en Memling. Maar bij het hoofdstuk over Christus’ hellevaart was de beeldredactie met slechts twee afbeeldingen helaas ergerlijk zuinig.
Reden om dit boek wel te lezen
Bosmans bundel geeft een veelzijdig beeld van hoe er vandaag de dag onder katholieke theologen over het hiernamaals wordt gedacht: goed gedocumenteerd, met voldoende historische relativering, maar wel degelijk serieus. De moderne christen hoeft nauwelijks meer te vrezen voor een angstaanjagend en eeuwig verblijf in een vuurpoel met brandende zwavel; er zijn immers legio theologische argumenten om aan te nemen dat de hel uiteindelijk leeg zal blijken te zijn.
Ook de ideeën van de kerkvaders over de verrijzenis van het lichaam fascineren nog steeds. In welke verschijningsvorm komen we bijvoorbeeld te zijner tijd in de hemel? Zoals we stierven? In de bloei van ons leven? Met behoud van sekse? In Augustinus en Hiëronymus vinden we hiervoor intelligente discussiepartners. En hoewel je je mag afvragen of George Clooney in de Nespresso-reclame inderdaad de nieuwe Lazarus is, zo’n cultuurtheologische doorsteek is hoe dan ook heerlijk verfrissend.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 27 JUNI 2012 IN
