Recensie van Abraham J. Heschel, Wie is de mens. Uit het Engels vertaald door Marianne van Reenen. Skandalon, 172 blz.

3 sterren

De schrijver

Abraham Joshua Heschel (1907-1972) stamde uit een vooraanstaand Poolse-joods geslacht van chassidische rabbijnen. Ook hij werd opgeleid tot rabbijn, in Berlijn, waar hij tevens filosofie studeerde en zijn proefschrift ‘Das prophetische Bewusstsein’ schreef, waarvoor hij in Duitsland na de machtsovername van de nationaalsocialisten echter geen uitgever kon vinden. Hij volgde in 1937 Martin Buber op als directeur van het Jüdische Lehrhaus in Frankfurt; een jaar later werd hij opgepakt door de Gestapo en uitgewezen naar Polen. In 1939 week hij net op tijd voor de Duitse inval in Polen uit naar Londen en vervolgens New York, waar hij aan het Jewish Theological Seminary vanaf 1946 hoogleraar joodse ethiek en mystiek was. Daarnaast zette hij zich in voor de interreligieuze dialoog en zij-aan-zij met Martin Luther King voor de burgerrechtenbeweging.

De thematiek

‘Wie is de mens’ verscheen oorspronkelijk nu alweer 57 jaar geleden, op grond van een lezing die Heschel in 1965 had gehouden, als voorzet voor een uitgebreide, maar al met al nooit geschreven studie naar de vraag wat de mens tot mens maakt. Want hoe moeten we ons eigen bestaan interpreteren? Zijn we objectief-wetenschappelijk gezien inderdaad slechts ‘denkende dieren’, zelfzuchtig op zoek naar zintuigelijk genot en macht? Tevreden met zekerheid en verstrooiing? Het wil er niet in bij rabbijn Heschel.

Het belangrijkste probleem van elk mens is volgens hem veeleer dat je wilt dat je leven zin en betekenis heeft, een waarde heeft die boven je eigen bestaan uitstijgt. En dan niet voor je persoonlijke heil of omdat het schijnt te moeten, maar omdat het een levensbehoefte is van het menselijke zijn, ook al ben je je er niet alle dagen van bewust. De weerzin tegen een zinloos bestaan en de drang om aan iets hogers bij te dragen zijn volgens Heschel zelfs de wortel van alle menselijke creativiteit.

Opvallendste stelling

Dan rijst natuurlijk de vraag wat dat overstijgende hogere, die transcendentie dan is – hogere doelen kunnen immers ook wreed, destructief en verbijsterend onmenselijk zijn. Heschel vindt zijn menselijke betekenis vooral bij de Bijbelse God, de Schepper die op zoek is naar de mens als partner en verbondsgenoot op weg naar de rechtvaardigheid. Religieus leven houdt dus niet op bij gevoelens van dankbaarheid, vervoering, heiligheid, schaamte, eerbied, ontzag en verwondering over het mysterie van het leven. Nee, het gaat erom wat je daar vervolgens concreet mee doet om ongelijkheid, onrecht, hulpeloosheid, lijden, onverschilligheid en onderdrukking te overwinnen. Dat is de goddelijke opdracht aan de mens.

Mooiste zin

Oef, dat is lastig kiezen. Heschel grossiert namelijk in aforismen, die zo op het prikbord boven uw bureau kunnen. Zoals deze: ‘Het verlangen van de mens naar betekenis is geen vraag, geen opwelling, maar een antwoord, een reactie op een opdracht.’ Of deze, iets cryptischer: ‘God is betekenis die het mysterie te boven gaat, betekenis waar het mysterie op duidt, betekenis die spreekt door het mysterie.’ En wat dacht u van deze? ‘Weten dat een vraag een verkapt antwoord is, is het begin van wijsheid.’

Redenen om dit boek niet te lezen

Nee, Heschel is geen gemakkelijke lectuur. Maar dat is tegelijk een aanbeveling: de oeroude, toch al lastige filosofisch-ethische vraag naar wat de mens tot mens maakt, was er na Auschwitz en Hiroshima immers niet eenvoudiger op geworden. Maar al bezweert vertaalster Van Reenen het beoogde brede lezerspubliek dat u niet thuis hoeft te zijn in Heidegger en de kentheoretische twistpunten uit de vorige eeuw om Heschels algemene gedachtegang te kunnen volgen: mij was hij toch soms echt even kwijt.

Redenen om dit boek wel te lezen

Maar wie stug doortrapt, wordt vervolgens geregeld beloond met hoogst waarachtige en hoopvolle inzichten over waartoe ook gewone, maar evengoed wonderbaarlijk unieke mensen als u en ik op deze wereld zijn, ook als de Tenach niet uw voornaamste heilige boek is. En nog verrassend actueel ook.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 16 NOVEMBER 2022 IN