Recensie van Sofia Samatar, ‘De gouden weg naar Samarkand. Hoe ik mezelf vond op een reis toevalligheden’. Uit het Engels vertaald door Els van Enckevoort. Mozaiek, 351 blz.

Drie sterren

De schrijfster

De Amerikaanse Sofia Samatar (1971) noemt zichzelf seculier mennoniet. Ze studeerde Engels en Afrikaanse talen, werkte twaalf jaar voor het Mennonite Central Committee in Zuid-Soedan en Egypte en promoveerde in 2013 op hedendaagse Arabische literatuur, waarin ze nu doceert aan de James Madison universiteit in Virginia. Voor haar ‘A Stranger in Olondria’ won ze in 2014 de Robert Holdstock Award, een Britse prijs voor de beste fantasy-roman.

Het hoofdthema

In ‘De gouden weg naar Samarkand’ doet Samatar verslag van een tweeweekse groepsreis die ze in 2016 door Oezbekistan maakte, op zoek naar de halfvergeten geschiedenis van haar mennonitische voorouders van moederskant, die daar eind negentiende eeuw op drift waren geraakt. In de achttiende eeuw waren er onder Catharina de Grote namelijk heel wat mennonieten uit vooral Duitsland en Zwitserland terechtgekomen in wat nu Oekraïne heet, waar ze als hardwerkende kolonisten goed konden boeren en, essentieel voor hun strikt pacifistische geloofsovertuiging, vrijgesteld waren van de militaire dienstplicht.

Maar in 1880 trok de tsaar dat privilege in, waarop een deel van de gemeenschap zingend in achttien huifkarren verder naar het oosten vertrok, naar Shar-i-Sabs, een legendarische vallei ten zuiden van Samarkand. Want daar zou volgens de profetische visioenen en berekeningen van predikant Claas Epp op 8 maart 1889 Christus terug op aarde komen en de Bijbelse apocalyps van start gaan.

Het werd een helse tocht: geen enkel kind overleefde de Irgiz-woestijn en Epps ‘Bruidsgemeente’ werd onderweg soms gastvrij ontvangen, maar dan weer verjaagd en vervolgd. En toen de overlevenden zich dan eindelijk in het emiraat van Buchara mochten vestigen, kreeg profeet Epp (hij waande zich inmiddels het vierde lid van de Heilige Viereenheid) het opnieuw op de heupen en ging iedereen weer op reis.

Iedereen? Nou nee, want onderweg waren toch steeds meer gezinnen afgehaakt, om in bijvoorbeeld Amerika, Canada en ook Nederland hun heil te zoeken – onder wie Samatars overgrootouders. Epps resterende volgelingen zouden uiteindelijk stranden in een troosteloze enclave onder het Aralmeer en de deportatie naar Siberië onder Stalin in 1935 niet overleven.

Thema twee

Maar Samatar probeert niet alleen die historische reis te reconstrueren en het verbeten, heilige moeten erachter te begrijpen, maar ze gaat onderweg ook steeds nadrukkelijker op zoek naar haar eigen identiteit. Want die zo complex als ‘een kubus van Rubik’, met een blonde Zwitsers-Duits-Amerikaanse mennonitische moeder en een zwarte Somalische moslim als vader. En hoe kijkt ze terug op de tijd dat ze met een hoop vriendinnen op een mennonitische school zat en op kamp te ging? Hoe ze grootgebracht werd met de bijkans ‘pornografische’ gruwelverhalen uit de zeventiende-eeuwse ‘Martelaersspiegel’ van Jan Luyken? Wat was er achteraf gezien mis aan het goedbedoelde zendingswerk, ook toen dat al lang niet meer bedoeld was om andersgelovigen te bekeren?

Centrale zin

‘De keuze voor Centraal-Azië was weliswaar gebaseerd op profetische visioenen, maar de oorspronkelijke reden om Rusland te verlaten was vrede: de weigering geweld te gebruiken, zelfs niet uit zelfverdediging, de weigering om geweld van anderen mogelijk te maken. In dit stralende absolutisme liggen de glorie en de waardigheid van het doperse leven. Dat is hun geschenk aan de wereld en de reden waarom de wereld hen nodig heeft’.

Redenen om dit boek niet te lezen

Natuurlijk, alle schrijvers hebben zo hun persoonlijke drijfveren om zich in een onderwerp te verdiepen, maar of elke impressie, associatie en twijfel nu zoveel publieke aandacht waard is? Mag het alsjeblieft wat minder selfie? Ook Samatars intellectueel en artistiek hoogst verantwoorde, poststructuralistische bespiegelingen leiden nogal af.

Redenen om dit boek wel te lezen

Deze Nederlandse vertaling van Samatars historische ontdekkingsreis is vooral interessant voor wie van meniste of doopsgezinde huize is (want zo heten de mennonieten te onzent, die overigens een stuk progressiever zijn dan hun Amerikaanse geloofsgenoten). Daarnaast maakt ze nieuwsgierig naar de veelkleurige geschiedenis en cultuur van landen en streken in Centraal-Azië, waarvan ik althans maar schandalig weinig bleek te weten. En dat is ook veel waard.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 15 NOVEMBER 2023 IN

Lees hier m’n bespreking van Lieve hemel. Hoe ik weer bij mijn ouders introk, het verhaal van de mennonitische Rhoda Janzen uit 2012

En hier de recensie van Arlette Kouwenhovens boek hoe de van oorsprong Nederlandse, doopsgezinde familie Fehr via Oekraïne uiteindelijk in Mexico terechtkwam.