Recensie van Sam Janse, Is het de schuld van de ENE? In gesprek met Paul Cliteur en anderen over monotheïsme en geweld. Boekencentrum/Boekscout, 224 blz.

vier sterren

De schrijver

Theoloog Sam Janse (1949) was hervormd predikant in onder meer Woerden en Driebergen en docent aan de Protestantse Theologische Universiteit. In 2000 promoveerde hij op de heilshistorische betekenis van Jeruzalem in de brieven van Paulus (en de hermeneutische implicaties daarvan). Het Teylers Godgeleerd Genootschap uit Haarlem kende hem een gouden penning toe voor zijn studie naar het gebruik van Psalm 2 in het jodendom en christendom. Een eerder boek van hem over geweld is ‘De tegenstem van Jezus. Over geweld in het Nieuwe Testament’ (2006). Janse schrijft regelmatig essays en recensies voor Letter & Geest.

De thematiek

Religieus geweld. Het is een verschijnsel waar we, naar te vrezen valt, voorlopig nog niet over uitgepraat zijn. Is het eigen aan de islam? Of alleen aan een stelletje doorgetripte salafisten? Hoewel: ook het christendom heeft zich de afgelopen tweeduizend jaar aan vele gruweldaden bezondigd. En vloeide er in het Oude Testament met Gods goedkeuring niet ook heel wat onschuldig bloed?

Het deed rechtsfilosoof Paul Cliteur in zijn boek ‘Het monotheïstische dilemma’ (2010) concluderen dat alle ellende is begonnen met het monotheïsme: waar één god almachtig wordt, is het rap gedaan met tolerantie en de menselijke autonomie. Kijk maar naar het wrede offer dat Abraham toch maar bereid was te brengen. Het theocratische geweld van Pinechas en Elia tegen wie niet precies volgens het boekje leefde. Het apocriefe Makkabese verlangen naar martelaarschap. Allemaal bijbelse verhalen van waaruit je volgens atheïst Cliteur de essentie van het hedendaagse ‘theoterrorisme’ kunt begrijpen. Nu, dan vindt hij in ‘Is het de schuld van de ENE?’ theoloog Sam Janse op zijn pad, die hem stevig van repliek dient.

Interessantste stelling

Janse zet alle argumenten op een rijtje, wikt en weegt, weerlegt en geeft Cliteur soms zelfs gelijk. En – een heel sterk punt van dit boek – hij biedt Cliteur ruimte voor twee weerwoorden, waarop hij dan weer reageert. Janse moet toegeven: bijbelse rolmodellen als Pinechas en Mattiatas hebben zich schuldig gemaakt aan wat we nu genocide zouden noemen, daar kletsen we ons niet meer uit met een ‘geestelijke interpretatie’ of een kaft-tot-kaft-opvatting.

Maar hoezo is het monotheïsme gewelddadiger dan het polytheïsme? Deed men daar soms niet aan kindermoord en mensenoffers? Gaat het verhaal van Abraham niet net over de afschaffing daarvan? Is de wereldhistorische betekenis van het jodendom niet dat daarin zelfs de koning zich aan Gods wet moet houden? Zich de les moet laten lezen door een profeet? En wat dacht u van de barmhartige Samaritaan? Het geweld van het vroege joodse en christelijke monotheïsme is er inmiddels toch wel ‘uitgezuiverd’ (lelijk woord!), stelt Janse. En is al die wreedheid de schuld van de Ene? Nee dus.

Centrale zin

“Wie, zoals ik, gepokt en gemazeld is in een orthodox-christelijk milieu heeft de oren en ogen van anderen nodig om de Bijbel opnieuw te horen en te lezen. Hartelijk dank daarvoor! zeg ik tegen mijn seculiere gesprekspartners.”

Redenen om dit boek niet te lezen

Mocht u soms toch twijfelen aan Janses gelijk, dan komt dat waarschijnlijk omdat u als leek onvoldoende weet hebt van de gelaagdheid van de Bijbel, de geheimen van de hermeneutiek of de theologische vakgeleerdheid van de auteur, ook al bent verder nog zo erudiet en heet u Paul Cliteur. Die zich er trouwens niet voor schaamt een amateur (in de zin van ‘liefhebber’) te zijn. De islam als derde grote loot aan de monotheïstische stam komt er in dit boek om voor de hand liggende redenen overigens maar bekaaid af.

Redenen om dit boek wel te lezen

Janse brengt een lastige discussie zeer zorgvuldig en gewetensvol in kaart en hij gaat vrijmoedig in dialoog met zijn grote tegenstander, al heeft hij natuurlijk wel het laatste woord. Ach, was iedereen vandaag maar zo bedachtzaam en tot luisteren geneigd!

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 15 MAART 2017 IN