Recensie van Johan Leman, Van totem tot verrezen Heer. Een historisch-antropologisch verhaaL (2014). Pelckmans, 270 blz.
Vijf sterren
De schrijver
Johan Leman (1946) is dominicaan en emeritus hoogleraar sociale en culturele antropologie aan de Katholieke Universiteit Leuven. Als theoloog studeerde hij destijds af op de deuteronomische redactie van de eerste vier bijbelboeken. Een centraal thema uit zijn armlange publicatielijst is het verband tussen etniciteit en religie, bijvoorbeeld over de Iraanse pinkstergemeente in Istanbul en familieverwantschappen bij de Italiaanse Jehovagetuigen in Brussel. In België is Leman vooral gekend om zijn inzet voor minder bedeelden en migranten: hij was jarenlang het gezicht van het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding.
De thematiek
Van totem tot verrezen Heer doet uit de doeken hoe de idee van de wederopstanding eerst in de 2e eeuw v.C. voet aan de grond kreeg in de joodse godsdienst. En hoe de verrijzenis vervolgens het kernstuk werd van het christendom, aanvankelijk een variant binnen het joodse geloof. Leman duikt er diep de ideeën- en exegesegeschiedenis voor in en toetst die aan recente archeologische vondsten.
Daarnaast pelt hij als antropoloog de mythische lagen van canonieke en apocriefe verhalen af, in een avontuurlijke speurtocht naar de historische werkelijkheid achter de bijbelse geschiedschrijving. Zo zouden Mozes, David en Salomo als helden pas zijn uitgevonden in de 7e eeuw v.C., toen nationalistische deuteronomisten een roemrijk verleden nodig hadden. Dat Mozes, net als ooit de stichter van grootmacht Mesopotamië, als baby in een mandje in de rivier is gelegd, is dan natuurlijk een krachtig mythisch beeld.
Opvallendste stelling
Nog spannender wordt het als Leman op zoek gaat naar de historische Jezus. Zou de Vlaamse katholieke hoogleraar tot dezelfde slotsom komen als de geschorste PKN-dominee Van der Kaaij uit Nijkerk? Namelijk dat Jezus als historische figuur nooit heeft bestaan? Nee.
Toch sneuvelt in Lemans antropologische handen menig bijbelse zekerheid. Zo zou Jezus helemaal niet uit Nazareth komen en kan zijn proces nooit in twee dagen zijn afgeraffeld; twee nog tamelijk onschuldige voorbeelden. Hij zou feminist en farizeeër zijn geweest – de slechte naam van de farizeeërs is pas later om religieus-politieke redenen het evangelie ingeschreven. Jezus als gebedsgenezer zou (net als Mozes en Elia) in een sjamanistische traditie staan. En het klapstuk: zijn wederopstanding met Pasen heeft slechts bestaan in de intense, feitgelijke religieuze ervaring van zijn volgelingen, die hierop al hun vertrouwen en hoop stelden. ‘Mythemotoriek’ deed daarna de rest.
Centrale zin
“Als gelovige intellectueel ben je het aan jezelf verplicht om een zo wetenschappelijk mogelijke verklaring of toch minstens een verstandige duiding te vinden voor je geloofspunten. Het is je plicht om zo’n verklaring te vinden, waarna je zelf maar moet beslissen of je die verklaring op volwassen wijze in je geloof kan integreren of niet.”
Redenen om dit boek niet te lezen
Wie hecht aan een letterlijke lezing van de bijbel, zal regelmatig naar adem happen. Vooral Lemans twijfel bij Jezus’ wederopstanding als historisch, empirisch feit kan hard aankomen. Anderzijds is niet alles even opzienbarend: dat de maagdelijkheid van Maria teruggaat op een gebrekkige vertaling van het Hebreeuwse ‘almah (jonge vrouw) in het Griekse parthenos (maagd), is oud nieuws. Kunstig is weer wel hoe Leman dit dogma theologisch probeert te redden vanuit de destijds ongehoord nauwe band die Jezus met God als vader zou hebben gevoeld.
Redenen om dit boek wel te lezen
Van totem tot verrezen Heer zou verplicht meegeleverd moeten worden bij Van der Kaaijs geschrift De ongemakkelijke waarheid van het Christendom, al was het maar om de rust, het respect en de ruimgeestigheid waarmee geleerd en gelovig christen Leman het debat over de historische Jezus aangaat. Tot ophef hebben zijn speculaties en hypothesen in Vlaanderen dan ook nog niet geleid: de reactie in vrijzinnige en intellectueel-katholieke kringen is daar vooralsnog dat de dingen wel eens duidelijk en beargumenteerd gezegd mogen worden. Want dat worden ze. Duidelijk en beargumenteerd.
