Bas Jongenelen, De duivel in de Nederlandse literatuur. Gompel&Svacina, 229 blz.
Vier sterren
De schrijver
Bas Jongenelen (1968) promoveerde in 2019 op de humor uit het jaar 1561 en is nu docent Nederlands aan de Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Daarnaast schrijft hij sonnettenbundels met intrigerende titels als ‘Handboek veehouderij’, bevlogen studieboeken en nuttige werkjes zoals over hoe je een goed artikel voor de opiniepagina in een krant schrijft. Verder verzint hij zo af en toe een goocheltruc.
De thematiek
En nu dus een boek over de duivel in de Nederlandse literatuur. En dan niet als theologisch concept, maar als personage in Nederlandse romans, verhalen, gedichten, popsongs, stripverhalen, vanaf de Middeleeuwen tot nu.
In tien thematische hoofdstukken gaat Jongenelen in op wat er in onze literatuurgeschiedenis zoal verteld is over waar de duivel vandaan komt, onder welke namen hij opduikt en in welk soort kwaad hij dan gespecialiseerd is. Ook gaat het over bezetenheid, hoe hij kinderen kan verwekken, hoe hij stervelingen pleegt te verleiden en hoe het toeven is in zijn thuisbasis, de hel. Hoe je hem volgens de verhalen kunt oproepen, in veelal met bloed ondertekende contracten je ziel aan hem verkoopt en hoe vooral boeren hem uiteindelijk dan toch te slim af zijn.
En natuurlijk over hoe met name Maria de berouwvolle zondaar vaak nog net op tijd uit zijn lelijke klauwen kan redden. En dan gaat het niet alleen om bekend werk als Mariken van Nieumeghen, Vondels ‘Lucifer’, Vestdijks ‘De kelner en de levenden’. Ook Hannah van Binsbergen, A.F.Th van der Heijden, Jacomijne Costers, drs. P., Wiplala, ‘poenschepper’ Lambik, Faust en zijn knecht Wagenaar, ridder Walewein komen voorbij. Daarnaast wordt duidelijk waarom de duivel zijn slachtoffers vaak op een kruispunt zoekt en Louis Couperus immuun voor hem was.
Opvallendste stelling
Anders dan deze lezeres wordt belijdend atheïst Jongenelen er niet moe van te benadrukken dat de duivel in werkelijkheid natuurlijk niet bestaat. Nu zie ik inderdaad buiten de carnaval om nooit een eekhoornkleurige engerd met hoorntjes, bokkenpoten en een drietand hier over straat springen. Maar als ik denk aan wat mensen elkaar en de wereld zoal moedwillig aandoen, dan weet ik toch wel een paar serieuze kandidaten voor de functie.
Jongenelens heilige overtuiging dat de duivel een verzinsel is, leidt overigens wel tot een alleraardigst hoofdstuk over hoe bijvoorbeeld in kluchten gelovige onnozelaars flink opgelicht kunnen worden gehouden met duivelse verkleedpartijen en sluwe goocheltrucs.
Mooiste zin
De laatste zes regels uit een sonnet uit 2020 van de mij tot dusver onbekende O.B. Kunst, over managers: ‘Bezeten zijn ze: spreadsheets geven macht / en eer. Het duivels management verkracht / de maatschappij in ronkend vakjargon. // Dus opgedonderd! Vade retro, Satan! / Verdammt, geh weg! And hit the road, Jack! Va t’en! / Van ’t kwade zijn de managers de bron.’
Redenen om die boek niet te lezen
Jongenelen houdt het vooral luchtig en olijk en vindt het (daarom?) kennelijk niet nodig om iets te zeggen over de duivelse rol die de Joden nogal eens toebedeeld kregen, met hun vermeende ‘zwarte magie’ en kabbala. En dat hij in zijn enthousiasme niet altijd bij de alleen maar Nederlandstalige leesles blijft en ook uitstapt naar beroemde Amerikaanse films als ‘The exorcist’: tuurlijk, graag, waarom niet? Maar beste Bas, zou je in een volgende editie je lezers alsjeblieft ook in vuur en vlam willen zetten voor de grote klassieker ‘De meester en Margarita’, van de Oekraïens-Russische schrijver Boelgakov?
Redenen om dit boek wel te lezen
Maar wat een aanstekelijk en levendig boek! Jongenelen weet met zijn droge humor en logica zijn lezers warm te maken voor titels die u ooit, wellicht toen met tegenzin, voor uw lijst heeft moeten lezen. Nieuwsgierig te maken naar jeugdboeken over griezelbussen, de roman ‘De laatste dagen’ van 10-geboden-man Arjan Visser, rond een waargebeurd geval van moorddadige bezetenheid uit 1900. Dankzij Jongenelen weet u nu ook meteen waar u op moet letten, als u Satan of zijn trawanten straks weer eens tegenkomt, al dan niet in een verzonnen verhaal.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 11 JANUARI 2023 IN
