Recensie van Hoger Gzella, De eerste wereldtaal. De geschiedenis van het Aramees. Atheneaum, 400 blz.
vijf sterren
De schrijver
Holger Gzella (Dortmund, 1974) studeerde assyriologie, klassieke en semitische talen in Oxford en Rome en is sinds 2005 hoogleraar Hebreeuwse en Aramese taal- en letterkunde in Leiden. Recente titels van zijn hand: ‘Aramäisches Wörterbuch’ (een theologisch woordenboek bij het Oude Testament) en het handboek ‘A Cultural History of Aramaic’ (2015), waarvan ‘De eerste wereldtaal’ de Nederlandse publieksversie is. Ook heeft hij een column in het Leidse universiteitsblad ‘Mare’.
De thematiek
‘De eerste wereldtaal’ vertelt de geschiedenis van een taal die al drieduizend jaar bestaat en op haar hoogtepunt van Egypte tot in Afghanistan werd gesproken – er is zelfs Aramese graffiti uit de 1e en 3e eeuw in het Duitse Krefeld gevonden. Het Aramees had dat succes vooral te danken aan zijn schrift, dat uitging van klanken en daardoor veel gemakkelijker te leren was dan het Assyrische spijkerschrift, dat uit woordtekens bestond.
Die eenvoud kwam de Assyrische veroveraars in de 5e eeuw voor Christus goed van pas bij het bestuur van al die nieuwe gebieden. Hun ‘Rijksaramees’ werd ook in de handel, het recht en de diplomatie al gauw een belangrijke wijdverbreide voertaal, die de concurrentie met het Grieks later nog lang met gemak aankon.
Gzella beschrijft hoe deze taal zich in die dertig eeuwen heeft ontwikkeld, die wirwar aan varianten en dialecten die ervan waren en welke culturele status die zoal hadden. En hoewel er veel archeologisch materiaal verloren is gegaan (en nog gaat), valt er uit potscherven, grafschriften en lettervormen verbazend veel af te leiden over ook het religieuze leven in het Midden-Oosten in pre-islamitische tijden.
Theologische kanten
‘De eerste wereldtaal’ is in de eerste plaats een taalkundig werk, maar ook smakelijke kost voor theologische fijnproevers, die immers eveneens van het woord leven. Gzella besteedt veel aandacht aan de functie van het Aramees in de Bijbel, zoals het ‘mene tekel’ uit Daniël en Jezus’ wanhoopskreet aan het kruis.
Ook de Dode Zeerollen komen uitgebreid aan de orde, evenals het Aramees als heilige taal van zowel het rabbijnse Jodendom als van de ‘heidense’ Samaritanen en Mandese magiërs. Er is prachtige religieuze poëzie in geschreven en in Syrië heeft het overleefd als prestigieuze liturgische taal. Goede kans ook dat uw nieuwe buren uit Zuid-Oost-Turkije of Damascus, christen of moslim, er trots op dat zij nog altijd dezelfde moedertaal hebben als Jezus, die een Galilees soort ‘plat’ Aramees gesproken moet hebben.
Waarste zin
“De politieke, sociale en intellectuele geschiedenis van Syrië-Palestina en Mesopotamië door de duizenden jaren heen, het ontstaan en vergaan van literaire tradities, de wisselwerking tussen imperiale besturen en plaatselijke autonomie, de gezamenlijke erfenis van joden, christenen en anderen en de langdurige evolutie van taal in complexe samenlevingen […]: het is allemaal gewoon reuze interessant!”
Redenen om dit boek niet te lezen
‘De eerste wereldtaal’ mag dan bedoeld zijn voor een breder publiek, het laat zich niet in een paar avonden uitlezen. Het boek opent al meteen met een pittige stoomcursus in de Aramese grammatica en ook de rest vraagt geconcentreerde aandacht (maar wat is er heerlijker dan dat?). Het is daarom zelfs prettig dat Gzella zichzelf nogal eens herhaalt. Een tijdlijn erbij zou echter fijn zijn geweest en zijn sneren over de hedendaagse universitaire bestuurscultuur had hij beter voor zijn columns kunnen bewaren.
Redenen om dit boek wel te lezen
Gzella bedrijft wetenschap op haar mooist. Zijn alzijdige benadering is indrukwekkend breed en diep – zou er iets zijn dat deze virtuoos niet weet over het Aramees, het Hebreeuws en de taalhistorische context van de Bijbel? Het boek leest als een toverbal: elk hoofdstuk onthult een nieuwe veelkleurige laag om van te smikkelen. Ook leuk zijn de linken die hij legt met hedendaagse verschijnselen als emoticons en films, duidelijk Gzella’s andere liefde. Kortom: magistrale lectuur, de volle vijf sterren helemaal waard.
