Bespreking van Maxime Rovere, Spinozaland. De ontdekking van de vrijheid – Amsterdam, 1677. Uit het Frans vertaald door Frank Mertens en Hendrickje Spoor. Balans, 560 blz.

Boeken over Spinoza, het gaat maar door. Frédéric Lenoir, Herman De Dijn, Victor Kal: Sofie Messeman besprak eind december maar liefst drie recente titels tegelijk over de ooit zo verketterde Nederlandse filosoof uit de zeventiende eeuw, wiens hoofd vanaf 1972 toch maar mooi op het briefje van duizend gulden prijkte. Maarten van Buuren, Ton de Kok, Miriam van Reijen, Jan Knol. Allemaal schrijven ze enthousiast over het erkend ontoegankelijke werk van een denker die meer bewonderd dan gelezen wordt en wiens naam tegenwoordig vooral geassocieerd wordt met Verlichting, moderniteit en de vrijheid om niet te geloven.

Het zijn niet alleen (pittige) populairwetenschappelijke inleidingen waarmee schrijvers uit binnen- en buitenland een breder publiek bekend willen maken met wat er zich (mogelijk) heeft afgespeeld in Spinoza’s leven, hoofd of hart, er verschijnen ook regelmatig nieuwe romans rond zijn persoon. Zoals Goce Smilevski‘s ‘Het web van Spinoza’( 2012), Irvin D. Yaloms ‘Het raadsel Spinoza’ (2014) en vorig jaar nog Andrea Voigts ‘Niemand is zo wakker’. En nu dan ‘Spinozaland’, de bijgewerkte vertaling van ‘Le clan Spinoza’ uit 2017 van de Franse filosoof en kinderboekbewerker Maxime Rovere.

Vier ellen afstand

Een ‘faction’-roman, die zich netjes houdt aan de huidige kennis van historische zaken, maar waarin de auteur de witte vlekken uit de geschiedenis met zijn verbeelding mag invullen. Zoals met de opmerkelijke (symbolische?) behoefte van veel personages om een raam open of juist dicht te doen. Rovere leeft zich vooral uit op de alledaagse en diepzinnig-speelse dialogen – een theatrale, bewegelijke taalvorm waarmee Spinoza en zijn vrijdenkende vrienden indertijd zelf ook tot een beter begrip van de Waarheid probeerden te komen.

Een groot raadsel uit Spinoza’s leven is nog altijd om welke ‘afschuwelijke ketterijen’ en ‘verschrikkelijke handelingen’ de Joodse gemeenschap hem in 1656 nou precies voor eeuwig verstootte, waardoor voortaan niemand meer met hem mocht communiceren en iedereen minimaal vier ellen afstand van hem moest houden. Roveres stelling: die banvloek draaide niet om zijn (vermeende) atheïsme, maar om een ingewikkelde erfeniskwestie en om hoogopgelopen ruzies binnen de Joodse gemeenschap, waarin wel erg veel culturele en theologische windrichtingen op elkaar waren gebotst.

En verdiende Spinoza inderdaad de kost als lenzenslijper? Welnee, weet Rovere, dat deed hij puur uit wetenschappelijke belangstelling; hij werd namelijk onderhouden door zijn welgesteldere (doopsgezinde) maten, die overigens ook inhoudelijk stevig hebben bijgedragen aan zijn oeuvre.

Mijnheer Bento

Over de persoon Spinoza vertelt Rovere weinig nieuws. Ja, het was een bescheiden mens, zoals in ‘Spinozaland’ mede moge blijken uit hoe vaak hij zich in de rede laat vallen en zijn zinnen halverwege in puntjes laat stranden… Voor ingewijden valt er het nodige te genieten en te becommentariëren aan alle filosofische discussies, zoals over waar het bij Descartes allemaal aan schortte. Maar of een beginnend of halfgevorderd spinozist via Rovere Spinoza’s gedachtengoed zal doorgronden? Daarvoor kunt u toch beter terecht bij een hierboven genoemde inleider.

Wel warm werd ik van Roveres rijke, caleidoscopische beeld van de chaotische tijden waarin Spinoza het zijne deed: pestepidemieën, de internationale hysterie rond nep-Messias Sabbatai, het complot van Spinoza’s leermeester Franciscus van den Enden tegen Lodewijk XIV – ja, dan vliegen de bladzijden om. Net als bij de scènes uit het leven van Spinoza’s leergierige jonge Deense vriend Steno, die uiteindelijk zeer katholiek zou worden. En dan dat vrijmoedige dochtertje van Spinoza’s huisbaas, dat bij ‘mijnheer Bento’ aan tafel zit te tekenen terwijl hij aan zijn ‘Ethica’ krabbelt. Plaatje!

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 20 FEBRUARI 2021 IN