Recensie van Noami Klein, ‘Dubbelganger. Een reis naar de spiegelwereld’. Uit het Engels vertaald door Alexander van Kesteren. Oorspronkelijke titel: ‘Doppelganger. A Trip into the Mirror World’. De Geus, 535 blz.

Het zal je maar gebeuren. Je bent links en hebt naam gemaakt als auteur van een aantal even dikke als verontrustende boeken over waar het heen dreigt te gaan met de wereld. Je schreef in ‘No logo’ (2000) over de macht van multinationals en hoe we steeds meer in ‘merken’ denken, over hoe er sinds 11 september 2001 grof geld verdiend wordt aan de exploitatie van angst (‘De shockdoctrine’; 2007) en over hoe het kapitalisme de huidige klimaatcrisis heeft veroorzaakt (‘On Fire’ uit 2019, vertaald als ‘Brand!’).

En dan blijk je toevallig (?) een uitgesproken rechtse naamgenote te hebben, met een eveneens feministische en Joodse achtergrond, met wie je voortdurend wordt verward. Je krijgt fan- en haatmail voor standpunten die je absoluut de jouwe niet zijn en voelt je voortdurend gehackt.

Het overkwam de Canadese journalist-activiste Noami Klein (1970). Ze bleek een dubbelgangster te hebben in de Amerikaanse Naomi Wolf (1962), die in de jaren ’90 furore maakte met haar boek ‘De zoete leugen’, over hoe het schoonheidsideaal vrouwen aan de grond houdt. Powerfeministe Wolf inspireerde ooit Klein om schrijfster en activiste te worden.

In hetzelfde kamp

Ook politiek zaten ze een tijd in hetzelfde, democratische kamp: Wolf adviseerde indertijd Bill Clinton en Al Gore bij hun campagnes over hoe ze vrouwelijke kiezers konden bereiken en Klein zette zich voor de kandidatuur van Bernie Sanders. En allebei maakten ze zich grote zorgen over de toekomst van de democratie en het herlevende fascisme, al is het de vraag of ze daar wel hetzelfde onder verstonden.

Want toen kwam corona. En strikte Trumps voormalige campagne-strateeg, de radicaal rechtse Steve Bannon, de ‘andere Naomi’ (Wolf) als stamgast in zijn ‘War Room’-podcast, waar ze sindsdien grossiert in pseudowetenschappelijke complottheorieën. Zoals me het verhaal dat zowel Bill Gates als de Chinezen uit zijn op onze slavernij dan wel uitroeiing, autisme een gevolg is van de mazelenprik en dat je onvruchtbaar wordt als je in de buurt komt van iemand die zo onnozel was om zich tegen covid te laten vaccineren.

Andere afslag

Waardoor had Wolf opeens die afslag genomen? En wat doe je als zoveel mensen jullie voor elkaar aanzien? Negeren lukte Klein niet en telkens rechtzetten bleek onbegonnen werk. Maar het was wel een persoonlijke aanleiding om eens grondig in kaart te brengen welke spooktheorieën er vooral in Noord-Amerika zoal rondwaren over de geheime agenda achter de coronacrisis en waarom die zo aanslaan, onder zowel traditioneel en extreem rechts als verontruste moeders, fitnessfreaks, orthodox gelovigen en new agers.

En dat overzicht is bepaald alarmerend, zeker sinds populisten als Bannon, Trump en Tucker Carlson gelukt is al die uiteenlopende groepen onder zich te verenigen, het er parlementen worden bestormd en buitenlanders, zwarten, communisten en (al eeuwen vaste prik) Joden de schuld krijgen van alle ellende. Want we weten waar dat op uit kan lopen.

Wit superioriteitsdenken, neoliberale hardvochtigheid, hyperindividualisme: ook op dit bodem gedijen de antivaxers, klimaatontkenners en andere dwarsdenkende ‘diagonalisten’ en een ‘spiegelwereld’, waarin begrippen als ’vrijheid’, ‘slavernij’, ‘genocide’ en ‘waarheid’ opeens een andere, groezeliger betekenis hebben gekregen.

Maar ook de liberaal-progressieve elite en media treft blaam, toen ze in hun verlichte arrogantie twijfelaars en corona-critici afserveerden als deplorabele en irrationele wappies. Ook werd er wel erg gemakkelijk heengestapt over het populaire, toch niet alleen irreële wantrouwen tegen de extreem inhalige ‘big pharma’ producenten van vaccins en ondeugdelijke mondkapjes en de ‘big tech’ achter het coronapaspoort. En al gaat haar boek vooral over de Verenigde Staten en Canada: Kleins veelzijdige analyse lijkt me ook bijzonder nuttig om de Nederlandse corona-aanpak van toen en straks mee door te lichten.

Identiteit

Misschien minder praktisch, maar sociaal-psychologisch zeker zo interessant is verder hoe Klein de verwisseling met Wolf aangrijpt voor een aantal beschouwingen over wat dubbelgangers een mens te zeggen hebben. Niet voor niets wemelt het ervan in de literatuur: dr. Jekyll en Mr. Hyde, Dostojevski’s Goljadkin, Oscar Wildes Dorian Gray, Philip Roths Echte en Onechte Roth in ‘Operation Shylock’.

Een dubbelganger doet je aan je identiteit twijfelen, maar je kunt, zo stelde Freud, er ook zo heerlijk je duistere kanten op projecteren, zodat je kunt blijven geloven in je eigen perfectie – een manier van denken die het vooral goed doet onder mensen die moeite hebben met diversiteit. Speelt dat, vraagt Klein zich gewetensvol af, inderdaad ook mee bij haar obsessieve afkeer voor die Andere, foute Naomi? En wat kan Klein daarvan leren? Toch wel iets, zo blijkt, al neem ik aan dat Wolf na dit boek Klein nooit meer een interview zal gunnen.

Complottheorieën: de spiegelwereld drijft erop. En ook socialiste Klein gelooft erin, bijvoorbeeld waar het de machinaties van welhaast duivelse figuren als Bannon betreft. Maar ze moet verder niets hebben van verhalen waarin aan machtige individuen (denk aan Gates of Soros) allerlei geheime en kwaadaardige plannen toegeschreven worden voor een Grote Reset, omvolking of pedofiele netwerken onder pizzeria’s.

Diaspora

Maar Klein gelooft wel zeer beslist in het complot dat kapitalisme heet, waarin bedrijven streven naar winstmaximalisatie en daartoe de planeet en de arbeidersklasse – ongeacht kleur, geslacht of geloof – structureel en gruwelijk uitbuiten. En dat doen ze bij voorkeur ongezien, in wat Klein ‘de schaduwlanden’ noemt, waarbij inderdaad volop wordt samengespannen met regeringen, generaals en inlichtingendiensten. En mocht er opstand dreigen, dan weet men de aandacht bijna altijd wel te verleggen naar een zondebok.

Nee, geruststellend is ‘Dubbelganger’ niet: Klein schrijft geen boeken waarbij je vredig in slaap valt. En nieuw is haar visie evenmin. Marxisten als Walter Benjamin, Rosa Luxemburg en Abram Leon uit de Joodse diaspora uit het begin van de vorige eeuw gingen haar voor. Ze voelt zich thuis bij hun idealisme, dat niet zozeer mislukt of historisch achterhaald, als wel voortijdig door nazi’s de kop in is gedrukt is – en dus de kop ook weer zou kunnen opsteken.

We zouden bijvoorbeeld het sociaal-democratische programma van het Rode Wenen van vlak na de Eerste Wereldoorlog weer op kunnen pakken, zo besluit ze in een hartstochtelijk pleidooi voor een politiek van gemeenschapszin en verbondenheid, als antwoord op de onverschilligheid en achterdocht waartoe het neoliberalisme de wereld heeft aangezet. Nu, dat klinkt dan toch opeens verrassend actueel, met 22 november in het vooruitzicht.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 30 SEPTEMBER 2023 IN