Recensie van Bente de Leede en Martijn Stoutjesdijk (red.), Kerk, kolonialisme en slavernij. Verhalen van een vervlochten geschiedenis. KokBoekencentrum, 168 blz.
Vier sterren
De schrijvers
Aan dit 31ste jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme hebben tien universitaire onderzoekers meegewerkt, onder wie de hoogleraren Rose Mary Allen (University of Curaçao) en Geertje Mak (Universiteit van Amsterdam). Redacteur Bente de Leede werkt aan een proefschrift over de verhouding tussen de Sri Lankanen met de Nederduitse Gereformeerde Kerk in de koloniale tijd; mederedacteur Martijn Stoutjesdijk is specialist in de theologische argumenten waarmee de (zwarte) slavernij indertijd verdedigd of juist bekritiseerd werd. Het voorwoord is van Bianca Groen Galant, voorzitter van de PKN-werkgroep heilzame verwerking slavernijverleden voor ‘wit’ en ‘zwart’.
De thematiek
Nadat de slavernij in het Koninkrijk der Nederlanden in 1873 dan eindelijk daadwerkelijk was afgeschaft, heeft het nog anderhalve eeuw moeten duren voordat ook de protestantse kerk eens goed in de spiegel durft te kijken over haar rol in deze mens- en godsonterende geschiedenis. En dan niet vanuit een vrijblijvende belangstelling voor een voorbij verleden, maar vanuit het besef dat de erfenis daarvan nog steeds doorwerkt in de alledag van nu.
De opzet van de bundel is veelzijdig, zowel qua tijd als geografisch. Het gaat bijvoorbeeld over hoe eind achttiende eeuw de Nederlandse kerkgangers in Batavia tijdens dank- en gebedsdagen vanaf de kansel ingewreven kregen dat oorlog, opstand en malaria-epidemieën Gods leerrijke straf waren voor ‘de vermenging’ met Aziatische vrouwen. Over hoe op Curaçao ‘kleurlingen’ pas in 1820 gedoopt mochten worden in de Gereformeerde ‘kèrki’, maar dat er geen sprake van kon zijn dat ze lid werden van de kerkenraad.
Schokkend is ook hoe Hernhutters zich op de Surinaamse plantages voor de kar van de kolonisator lieten spannen, met hun prediking van lijdzaamheid, onderdanigheid en gehoorzaamheid. Of hoe in Nieuw-Guinea zendelingenechtparen vanuit de beste bedoelingen Papoea-kindslaven vrijkochten en die vervolgens bij wijze van ‘opvoeding’ als bedienden aan het werk zetten.
Opvallendste stelling
Bijzonder interessant is het verhaal van de allereerste zwarte, uit Ghana afkomstige predikant Ghanese Jacobus Capitein (1717-1747) en zijn mening in het theologische debat of lichamelijke slavernij nu wel of niet in strijd met het evangelie was. Centraal in dat debat stond de beruchte passage uit Genesis (9:18-25), waarin alle afstammelingen van Noachs jongste zoon Cham tot knechtschap werden veroordeeld.
Met huidskleur had dat trouwens niets te maken, zo riepen ook toen de meeste academisch geschoolde theologen al. Het wijdverbreide idee dat het in deze ‘vloek van Cham’ om zwarte mensen zou gaan, blijkt eerder een gruwelijk brouwsel te zijn uit de keuken van de ‘planterstheologie’, waarmee christelijke slavenhouders lange tijd hun belangen veilig wisten te stellen.
Mooiste zin
Uit de stukken in het proces tegen Tula, de leider van de grootste slavenopstand op Curaçao van 1795. Hij stelde daar de vraag: ‘Heer pater, komen alle mensen niet voort uit Adam en Eva?’
Redenen om dit boek niet te lezen
De bundel start met een hoogst informatief, maar taai artikel over de relatie tussen de admiraliteiten (zeg: marine), de VOC en WIC en de kerkelijke deputaten (zeg: commissies) voor overzeese zaken. Even doorbijten dus. Verwacht verder geen concrete aanbevelingen over wat de huidige PKN te doen staat aan bijvoorbeeld excuses en herstelbetalingen: het voornaamste doel van dit boek is de historische waarheid boven tafel te krijgen, en dan nu ook gezien door de ogen van de plaatselijke bevolking. Helder wordt wel dat het nog een flinke klus wordt om tot verzoening en raciale harmonie te komen en dat een christelijke waarde als boetvaardigheid daarbij zeer van pas gaat komen.
Redenen om dit boek wel te lezen
Naast de Max Havelaar en Anton de Koms ‘Wij slaven van Suriname’ verplichte lectuur dus voor in elk geval iedereen die zich betrokken voelt bij een (protestantse) kerk. Plus voor wie bij de thema’s kolonialisme en slavernij wel eens denkt: ‘Ja, dat weten we nu wel’ of ‘Dat was mijn schuld toch niet?’. Ja, zelfs als u geen christelijke achtergrond heeft, want ook het verlichtingsdenken blijkt heel wat ranzige boter op het hoogmoedige hoofd te hebben.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 12 JULI 2023 IN
Lees hier Kirsten Kamphuis’ artikel over ook katholieke missionarissen meenden kinderen in het toenmalige Nederlands-Indië ‘zin voor beschaving’ bij te brengen.