Recensie van Natalie Haynes, De kruik van Pandora. Vrouwen in Griekse mythen. Uit het Engels vertaald door Henny Corver en Frits van der Waa. Meulenhoff, 376 blz.

Het klassieke Griekenland mag dan de bakermat van de democratie zijn: voor vrouwen (en slaven) waren het barre tijden. Fatsoenlijk vrouwen hoorden binnen te blijven, onzichtbaar voor het oog van vreemde mannen, want stel je voor dat ze zwanger zouden raken van een ander. Toch spelen ze als godinnen een vaak bijzonder actieve rol in de mythologie: zonder Athenes hulp was Odysseus nooit thuisgekomen en tegen de macht van liefdesgodin Afrodite was zelfs oppergod Zeus niet opgewassen. Ook in het klassieke theater kwamen heel wat vrouwen voor, zij het dat hun rollen toen vertolkt werden door mannen en de tribune verboden gebied was voor wat Hesiodos het ‘dodelijke ras der vrouwen’ noemde.

Wie zich zoals de Engelse classica, radiomaakster en comédienne Natalie Haynes (1974) verdiept in hoe de sterfelijke vrouwen er in de Griekse en Romeinse mythologie vanaf komen, moet dus niet opkijken van de rechteloosheid, het geweld en de haat die ze daar te verduren hadden. De tien heldinnen uit ‘De kruik van Pandora’ hebben inderdaad heel wat ellende te doorstaan of op hun geweten. Was Pandora maar wat minder nieuwsgierig geweest naar wat er in die doos zat, dan woonden we nog altijd in een paradijs. En is Troje niet verwoest vanwege de schoonheid van mannenverslindster Helena? Wat kon Iokaste anders doen dan zelfmoord plegen, toen ze besefte dat ze met haar bloedeigen zoon, Oedipus, getrouwd was en zelfs kinderen van hem had? En dan die overspelige Klytaimnestra, die haar echtgenoot Agamemnon, terug uit de Trojaanse oorlog, in bad om zeep bracht.

Heks Medea

En wat te denken van Phaedra, die verliefd was op haar stiefzoon en hem valselijk van verkrachting beschuldigde? Van de barbaarse, krijgszuchtige Amazones, die hun mannelijke baby’s doodden? Die monsterlijke Medusa, die met haar blik iedereen in steen veranderde en onthoofd werd door trofeeënjager Perseus? Of, de ergste van allemaal, van heks Medea, die haar eigen kinderen vermoordde om haar ex kapot te maken?

Zelfs met de onschuldige Eurydice liep het beroerd af, toen echtgenoot Orpheus haar tevergeefs uit de onderwereld probeerde terug te halen. Nee, de enige vrouw in Haynes’ rijtje die uiteindelijk wel gelukkig werd, was Penelope, Odysseus’ deugdzame echtgenote, nadat ze die twintig lange jaren op hem had zitten wachten.

Toch vertellen de klassieke verzen meestal hoogstens het halve verhaal, stelt de hoogstbelezen Haynes. Zo zijn ze bijna altijd geschreven vanuit een mannelijk perspectief en krijgen de vrouwen (turf maar mee) beduidend minder regels toebedeeld. En ja, dat leeft een stuk makkelijker mee met de eenzaamheid van koning Midas, als alles wat hij aanraakt in goud verandert, hoewel hij daar heus zelf om gevraagd had. Maar niet met de zeker zo eenzame Medusa, die de pech had dat ze verkracht werd door de zeegod Poseidon en daarvoor gestraft (!) werd met slangenhaar en die dodelijke blik – een wel heel klassiek staaltje van hoe je het slachtoffer de schuld geeft. En hoe hebben we het ooit normaal kunnen vinden dat Agamemnon doodleuk thuiskwam met een Trojaanse prinses als bijzit en zijn vrouw geen vriend mocht hebben?

Hedendaagse lat?

Nou hoor ik u denken: Hallo! Je moet niet alle verleden langs een hedendaagse lat leggen, je moet dat in z’n tijd zien! Helemaal waar, vindt ook Haynes. Maar toch blijft het razend interessant om je voor te stellen hoe deze vrouwen tegen hun lot hebben aangekeken, wat hun helft van het verhaal kan zijn geweest. Bovendien: echt klassieke teksten schreeuwen er immers om dat ze steeds weer opnieuw en anders verbeeld worden, zoals recentelijk door Margaret Atwood (Penelope) of Beyoncé (Medea). En daarbij hoeft natuurlijk niemand zich te houden aan alle verwikkelingen en ontknopingen uit het origineel.

Want wat was trouwens dat origineel? Valt dat ooit wel te achterhalen, gegeven het feit verreweg de meeste literatuur uit de oudheid verloren is gegaan? En is de oudste of bekendste versie dan ook per se de beste en authentiekste? Want ook indertijd waren er van menig verhaal al vele varianten in omloop. Zo meende Plato dat de Trojanen slechts een schim van Helena binnen hun muren hadden, terwijl de echte Helena tijdens de oorlog hoog en droog in Egypte onberispelijk zat te wezen.

En Sofokles’ Oedipus mag dan wereldberoemd zijn en een fantastische psychologische theorie hebben opgeleverd, maar bij Homerus grepen de goden al in voordat hij seks (en kinderen) had met zijn moeder. En dan heb je nog versies waarin Iokaste pas jaren later, om heel andere redenen de hand aan zichzelf sloeg. Euripides schreef zelfs twee verschillende toneelstukken over Phaedra: in het eerste was ze inderdaad een hitsige verleidster, in het tweede wist ze zich te beheersen en ging ze evengoed ten onder. Tegenspraak, veelstemmigheid, rivaliteit, aanvulling – kunst en literatuur dreven er in de oudheid al op.

Achilles als lijkenschenner

Ook opmerkelijk: een deel van die beruchte klassieke vrouwenhaat blijkt helemaal niet uit de oudheid te stammen, maar pas vrij recenter te zijn aangekoekt. Zo dook het idee dat alle narigheid in de wereld uitsluitend te wijten was aan Pandora’s onverzadigbare nieuwsgierigheid, pas op in een negentiende-eeuws Engels kinderboek, waar voorheen haar rampzalige daad werd geduid als een noodlottige gevolg van Prometheus’ diefstal van het vuur uit de hemel. En zegt het niet vooral wat over de relatief moderne afkeer van sterke vrouwen als Robert Graves in een gedicht uit 1955 Achilles opeens het lijk van de verslagen Amazonekoningin Penthesileia laat schenden?

Maar het allerinteressantste is hoe Haynes met humor en feministische zelfspot een hele reeks klassieke kunstwerken kritisch doorneemt op wat er ook tussen de regels staat over hoe de vrouwen uit het verhaal het lot naar hun hand proberen te zetten. En dat waren met name al bij Haynes’ lievelingsschrijver Euripides voorwaar geen domme en gedweeë dames, die straffeloos met zich lieten sollen. Want doodde Medea haar kinderen misschien toch vooral om ze te behoeden voor de wraakzuchtige schoonfamilie van een hufterige ex? Stemden uiteindelijk niet ook de goden in met haar daden? Of galoppeert Haynes soms wel erg enthousiast haar bochten door? Waar. Maar bij zoveel aanstekelijke en nog altijd noodzakelijke blikverruiming kijk ik daar graag overheen.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 21 MEI 2022 IN