Recensie van Henk Bakker en Bert Jan Lietaert Peerbolte (red.), Dan liever dood! Over martelaren en hun religieuze drijfveren. AUP, 286 blz.
Drie sterren
De schrijvers
Henk Bakker en Bert Jan Lietaert Peerbolte zijn beide hoogleraar aan de faculteit Religie & Theologie van de Vrije Universiteit, waar in 2017 de onderzoeksgroep ‘Religious Martyrdom in Dialogue’ van start ging; ook vier andere auteurs van deze bundel zijn daar aangesteld. De overige bijdragen komen van vakbroeders van de universiteiten van Leiden, Utrecht, Amsterdam en Stellenbosch.
De thematiek
Martelaren. Dan denk je al gauw aan christenen die een gruwelijke dood stierven omwille van hun geloof, zoals de gestenigde Stefanus, zestiende-eeuwse doopsgezinden op de brandstapel of de Gorcumse katholieken die in 1572 door de Geuzen werden vermoord. Of, al te recent, aan de Franse priester Jacques Hamel die in 2016 tijdens de mis gekeeld werd door twee IS-aanhangers, die door de IS overigens ook tot martelaren werden uitgeroepen. Maar heeft het martelaarschap inderdaad altijd een religieuze achtergrond?
‘Dan liever dood!’ gaat er in acht dichtbedrukte wetenschappelijke artikelen op in, op basis van een uitvoerig besproken ‘werkdefinitie’ van wat een martelaar is, namelijk ‘iemand die, in ere bij de eigen politieke en/of religieuze groep, onder zeer dreigende omstandigheden een gewelddadige dood verkiest boven het gehoor geven aan het bevel van het onderdrukkend gezag’. Vervolgens wordt uitgeplozen hoe er in de grote religieuze tradities zoal wordt aangekeken tegen het martelaarschap.
Dat begint met het christendom, want daar blijkt het concept te zijn ontstaan, vanuit de bereidheid Jezus tot op het kruis na te volgen, of dat nu als passief slachtoffer of als strijdbare kruisvaarder was. Ook de islam is ermee bekend: gelovigen die sneuvelen in een heilige oorlog en daarvoor beloond worden met een plek in het paradijs. Het jodendom daarentegen heeft veel meer moeite met wie omwille van het geloof denkt te moeten sterven: daar is overleven namelijk bijna altijd de hoogste plicht.
Opvallend aan het hindoeïsme is dan weer dat het martelaarschap pas in het verzet tegen de Britse kolonisator in zwang kwam, terwijl de discussie binnen het boeddhisme vooral lijkt te gaan om de vraag of je de dood überhaupt wel mag begeren. En hoe leeft dat door in een modern-seculiere context, met een Noord-Ierse hongerstaker als Bobby Sands en Pim Fortuyn als ‘martelaar van het vrije woord’?
Opvallendste stelling
De grootste verrassing zit in het hoofdstuk over de islam, die, naast gewapende jihad-strijders, ook een lange traditie van passief en geweldloos martelaarschap blijkt te kennen. Zo geldt Abel als de eerste martelaar uit de geschiedenis (in de islamitische versie van het verhaal weigert hij uit godsvrees zich tegen Kaïn te verweren) en vertelt de Koran over gelovigen die de vuurdood stierven omdat ze hun geloof niet wilden afzweren – een lijn die doorloopt naar de zelfverbranding van de Tunesische straatverkoper in 2010, waarmee de Arabische Lente begon.
Belangrijkste zin
‘De martelaar maakt het moment van zijn sterven tot een storende barst in de wereld die wij kennen. […] Martelaarschap brengt de oerbotsing tussen mensen en de daarmee gegeven betekenissystemen naar boven.’
Redenen om dit boek niet te lezen
Alle deskundigheid van de auteurs ten spijt: erg helderend is de optelsom van hun onderzoek niet. Dat is mede omdat ze zelf blijven knagen aan hun eigen definitie van het begrip martelaar, die slecht strookt met wat er in alledaags Nederlands zoal onder wordt verstaan. Want hoe zit het met wie ongewild het (toevallige) slachtoffer van een levensbeschouwelijke moordaanslag wordt? Als soldaat sneuvelt voor koning, vaderland en/of vrijheid? Ook had de redactie strenger mogen toezien op ronkend vakjargon.
Redenen om dit boek wel te lezen
‘Dan liever dood!’ is een veelbelovende kennismaking met de Vergelijkende Godsdienstwetenschap, rond een veelzijdig onderwerp dat raakt aan vrijwel alle denkbare vragen over de zin van leven, extreem lijden en dood, over zelfopoffering, altruïsme en allerhoogste waarden. Nee, dat is niet gemakkelijk. Maar wel nog altijd akelig actueel.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 9 FEBRUARI 2022 IN
