Recensie van Evelyn Underhill, Mystiek. Hoe God werkt in de mens. Uit het Engels vertaald en bewerkt door Jean-Jacques Suurmond. Skandalon, 508 blz..
Drie sterren
De schrijfster
De Britse schrijfster Evelyn Underhill (1875-1941) groeide op in ongelovig advocatenmilieu dat weinig oog had voor haar mystieke gewaarwordingen. Na een occulte omweg bekeerde ze zich tot de Anglicaanse kerk, waar ze als een van de eerste vrouwen een prominente rol zou gaan vervullen. Haar bekendste werk, ‘Mysticism’ uit 1911, is nu pas voor het eerst in het Nederlands vertaald (en bewerkt) door Jean-Jacques Suurmond – u kent hem wellicht nog van de columns die hij tot 2018 voor Trouw schreef.
De thematiek
Mystieke ervaringen? Sceptici zullen daarbij misschien denken aan een kortsluiting in iemands hoofd, verwant aan de psychose, maar dan zonder angst. Maar is het inderdaad iets ziekelijks? Of is het, zoals Underhill stelt, een genade die iedereen kan overkomen, dankzij een onsterfelijk ‘vonkje in de ziel’ van elk mens, waarin God en mens elkaar ontmoeten? Die mensen als Paulus, Dante, Roemi, Teresa van Avila, Florence Nightingale, Etty Hillesum en Dag Hammarskjöld heeft geïnspireerd tot geniale prestaties?
Toch is de vraag of u zo’n overweldigende godservaring wel moet willen, want, zo blijkt uit alle getuigenissen uit Underhills boek, uw leven zal daarna compleet overhoop liggen. Goed, u bent plots van uw paard, ezel of fiets gevallen en na een aantal uren van extatische eenheid met God ontwaakt in het zekere maar verwarrende weten dat er achter de normale, zichtbare wereld een hogere, echte, goddelijke Werkelijkheid schuilgaat, waarnaar u vanaf nu met heel uw hart en ziel naar zult verlangen.
Maar dan? Grote kans, zo leren de ervaringen van de voornamelijk christelijke mystici die Underhill hierop heeft gerubriceerd, dat u eerst een uiterst smartelijke fase van loutering doormaakt, waarin u probeert af te rekenen met uw aardse verlangens. Ook kost het vaak vele jaren van gedisciplineerde oefening in meditatie en gebed voordat u via contemplatie weer contact kunt maken met God.
De werkelijk grote mystici moeten na deze verlichte fase dan nog door de diepe depressie van de ‘donkere nacht van de ziel’, een laatste louterende beproeving waaruit u pas kunnen verrijzen als u uw ik-heid nu echt totaal aan Gods wil heeft overgegeven en ‘vergoddelijkt’ raakt – theologisch gezien overigens nog altijd omstreden punt aan de mystieke leer.
Opvallendste stelling
Wat me het meeste verraste (en aansprak) aan Underhills christelijke routekaart, is dat de mystieke weg uiteindelijk toch weer gewoon naar de praktijk leidt: de ware mystici zijn niet degenen die gemakkelijk in vervoering raken of in de woestijn naar hun navel blijven zitten turen. Nee, het gaat om de verbluffende energie waarmee ze hun heilige werk verrichten, zoals legers aanvoeren (Jeanne d’Arc), kloosterordes hervormen (Teresa van Avila) of ziekenhuizen runnen (Catharina van Siena).
Centrale zin
‘Het is onmogelijk om het belang van de mystici voor de mensheid te overschatten. Ze zijn ambassadeurs van God.’
Redenen om dit boek niet te lezen
Het ligt vast aan mijn rationele gehechtheid aan mijn kleingeestige egootje, maar de passages over de noodzaak van de absolute overgave aan de wil van God (of van wie die beweert te kennen) en het (masochistische?) verlangen naar de totale grenzenloosheid, komen mij niet gezond voor. En dat vertaler Suurmond op wel bijna elke pagina in een voetnoot een link naar de actualiteit weet te leggen: petje af. Maar van de hoofdtekst had hij af moeten blijven: de ingelaste versregels van Nederlandse dichters die Underhill in 1911 onmogelijk gekend kan hebben, twee geschrapte (want ‘verouderde’) hoofdstukken – ik vroeg me geregeld af wiens boek ik nou eigenlijk zat te lezen.
Redenen om dit boek wel te lezen
Het werd inderdaad hoog tijd dat deze mystieke klassieker vertaald werd, al was het maar omdat het verlangen naar de gelukzalige eenwording met de Ene en de pijn die dat doet, een (de?) kern van religieus besef is. En wat u er ook van vindt en hoe u die ook wilt duiden: wie ooit zo’n levensschokkende ervaring heeft meegemaakt, kan bij Underhill naast erkenning in elk geval wat structuur vinden.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 21 DECEMBER 2022 IN
