Recensie van John Barton, De Bijbel. Het boek, de verhalen en hun geschiedenis. Uit het Engels vertaald door Ton Heuvelmans, Aad Janssen en Marianne Palm. De Bezig Bij, 768 blz.

Vier sterren

De schrijver

De Brit John Barton (1948) was tot 2014 hoogleraar theologie in Oxford en heeft in zijn academische carrière een fraaie rits boeken geschreven over de interpretatie van de Bijbel en de Bijbelse canon, waarbij hij vooral goed thuis bleek in de profeten en ethiek van het Oude Testament. Ook is hij sinds 1973 priester binnen de Anglicaanse kerk.

De thematiek

Soms moet ook een recensent even diep zuchten. Bijvoorbeeld als er een boek van dik 700 pagina’s voor je ligt, met een onderwerp waarover ondertussen toch al (bijna) alles gezegd moet zijn: de Bijbel. Weliswaar maar half zo dik als het gelijknamige Boek op je bureauplankje, maar zou daar echt zo veel nieuws over te melden zijn? Dat een van oudsher literaire en seculiere uitgeverij als de Bezige Bij er brood in ziet? Van een auteur die wil aantonen dat de Bijbel nog altijd een belangrijke bron is van religieus inzicht? Zelfs belooft te bewijzen dat christendom noch jodendom Bijbelse religies zijn? Nu, dan ben je als critica toch weer meteen klaarwakker. Verklaar u nader, meneer professor!

Om die conclusies te kunnen trekken analyseert Barton minutieus hoe de Bijbel vanaf de eerste grote profeten is ontstaan en in de loop der eeuwen vaak verschillend is gebruikt en geïnterpreteerd, door zowel joden als christenen. En dat levert naar de laatste stand van wetenschappelijke zaken een complex en vaak verrassend verhaal op, zeker waar Barton zijn enorme belezenheid over ook de Hebreeuwse Bijbel over ons uitstort. We krijgen een overzicht van bijkans alle denkbare theorieën over uit welke tijd al die Bijbelboeken stammen, wanneer, waartoe en in welke volgorde ze door wie (of niet) kunnen zijn opgeschreven, vertaald en ‘verbeterd’ en wanneer ze welk gezag zijn gaan genieten.

Dat er onderweg nogal eens gesjoemeld is met bijvoorbeeld de namen van auteurs, is redelijk bekend. Maar wist u bijvoorbeeld dat voor de eerste christenen de evangeliën waarschijnlijk helemaal geen heilige en onaantastbare boeken waren? Dat de verhalen over het leven van Jezus toen dus nog best verrijkt mochten worden met nieuwe anekdotes? Dat Origenes (185-254) al eeuwen voor Spinoza opmerkte dat alleen domoren het Bijbelse scheppingsverhaal voor waargebeurd zouden houden? Waarom heel wat mensen de Engelse King James-vertaling uit 1611 ‘echter’ vonden dan de oorspronkelijke Hebreeuwse, Aramese en Griekse teksten? Waardoor het in de Hebreeuwse Bijbel soms een ‘rommelige knoeiboel’ is van goddelijke wetten, priesterlijke voorschriften en verhalende sagen?

Opvallendste stelling

Zoals gezegd: Bartons prikkelendste stelling is natuurlijk dat christendom noch jodendom Bijbelse religies zijn. Er is hoogstens sprake van overlap, stelt hij, maar het belangrijke christelijke leerstuk van de drie-eenheid bijvoorbeeld heeft geen Bijbelse basis. Bovendien staan er heel wat verhalen en uitspraken in die onmiskenbaar in strijd zijn met de joodse en/of christelijke ethiek.

Centrale zin

“De ongelooflijke diversiteit van het materiaal in de Bijbel mag niet versimpeld worden door er alleen wezenlijke principes uit te halen maar moet juist worden omarmd als een feest van verscheidenheid.”

Redenen om dit boek niet te lezen

Om met Bartons redenering mee te gaan moet u wel afstand kunnen nemen van het (volgens hem conservatief-fundamentalistische) idee dat de Bijbel van A tot Z waar, betekenisvol, belangrijk, diepzinnig, consequent en door God geïnspireerd is – de Bijbel blijft weliswaar ontzagwekkend, maar is volgens Barton uiteindelijk toch feilbaar mensenwerk. Verder moet u er een zee van tijd voor nemen en soms enkele pagina’s willen watertrappelen als u dreigt te verdrinken in Bartons oceanische kennis van zaken.

Redenen om dit boek wel te lezen

Met ‘De Bijbel’ heeft u het levenswerk in handen van een gelovig, kritisch en indrukwekkend geleerd man. Een uitdagend en ongelooflijk informatief boek, dat de komende decennia wel eens het nieuwe standaardwerk zou kunnen zijn voor iedereen met historisch-theologische interesse in wat toch nog altijd het Boek der Boeken mag heten.

EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 4 DECEMBER 2019 IN

Lees hier het interview van Alain Verheij met John Barton (Trouw, 13 december 2019)