Recensie van Jonas Roelens en Nathan van Kleij (red.), ‘Middeleeuwse medemensen. De clichés over de donkere eeuwen voorbij’. Ertsberg, 338 blz.
Het moet weer eens gezegd: zo donker en onverlicht waren de middeleeuwen niet. Men wist toen bijvoorbeeld al lang dat de aarde niet plat was en de heksenvervolging kwam pas daarna op gang, tijdens de renaissance. Toch staat ‘middeleeuws’ nog vaak gelijk aan achterlijk, barbaars en wreed, hoe indrukwekkend de kathedralen en kastelen uit die tijd nog mogen zijn. Of waren de pre-industriële middeleeuwen juist veel mooier en romantischer dan nu, omdat de ridders nog koen en de mensen zorgzamer, want allemaal vroom katholiek waren?
Of ligt de waarheid ergens in het midden? Zelfs dat niet, zo blijkt uit de bundel ‘Middeleeuwse medemensen’, waarin tien jonge historici uit Vlaanderen en Nederland met veel verve evenzoveel clichés te lijf gaan. Want blijkens kerstening, Hanze-steden, de welvaart die de lakenindustrie een tijdlang bracht, ook op het platteland: de wereld in de Lage Landen stond tussen pakweg 500 en 1500 bepaald niet stil of in de achteruit, zoals een nog altijd populair misverstand wil.
Was de adel toen almachtig en hadden hun rechteloze onderdanen niks in te brengen? Nou nee, kijk maar eens hoe bijvoorbeeld een stad als Brugge in 1477 op grond van een ‘ideologisch contract’ privileges wist te ontfutselen aan Maria van Bourgondië. Werd er ongebreideld gefolterd en sadistisch bloed vergoten? Ook al niet: lijfstraffen werden meestal pas opgelegd bij grote hardleersheid of als er echt geen verzoening meer mogelijk was. Kieperden de stedelingen hun ontlasting en andere afval gewoon op straat of in de gracht? Nou, daar stonden in Leeuwarden fikse boetes op.
Was het ieder voor zich en God voor ons allen? Oké, de Algemene Bijstandswet werd pas in 1965 onder Marga Klompé ingevoerd, maar de middeleeuwen kenden al vele vormen van (beperkte) armenzorg. Evenmin waren de gelovigen en vrouwen (ook toen al!) zo volgzaam en kuis als wel wordt aangenomen, net als de geneeskunde onwetenschappelijk. Want reageerden overheid en bevolking rond 1350 nu echt zoveel (ir)rationeler op de pest dan wij drie jaar terug op corona, met verplichte quarantaine- en ontsmettingsmaatregelen tot en met samenzweringstheorieën?
De conclusie van al dit recente onderzoek, dat barst van de verrassende weetjes: zo heel veel anders dan wij waren de middeleeuwers niet. En als sommige clichés wel aardig blijken te kloppen, dan is het reuze interessant om je met de schrijvers af te vragen waarom men toen zo anders dacht en deed. Want dat blijkt meestal toch verbazend logisch te zijn geweest.
EEN GEREDIGEERDE VERSIE VAN DEZE RECENSIE VERSCHEEN OP 30 DECEMBER 2023 IN
